جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله با روش تحلیلی به نظریۀ محمود ایوب با عنوان رنج رهایی‌بخش در اسلام می‌پردازد. وی در این نظریه، از آموزۀ رنج رهایی‌بخش در مسیحیت الهام گرفته است که در آن مصائب و رنج‌های عیسی مسیح علیه السّلام به عنوان فدیه‌ای برای نجات بشر و رهایی ایشان از بردگی گناه معرفی می‌شود. ایوب با درنظرگرفتن اینکه رنج‌ها و شهادت امام حسین علیه السّلام در کربلا سبب اعطای حق شفاعت از جانب خداوند به ایشان، در مقیاسی بسیار وسیع گردید؛ به‌طوری‌که بشریت را با آن مورد شفاعت قرار می‌دهند و از آتش عذاب نجات خواهند داد، به ارائۀ الگویی برای رهایی‌بخشی و نجات بر اساس آموزه‌های اسلام و کلام تشیع امامی پرداخت. در این مقاله، الگوی ایوب هم از جهت اصطلاحات کلامی و هم تطابق با آموزه‌های بنیادین کلام تشیع امامی مورد بررسی انتقادی قرار می‌گیرد و در انتها تلاش می‌شود تا دفاعیه‌ای نیز از این نقدها ارائه شود. درنهایت این مقاله با امکان‌سنجی و ظرفیت‌سنجی مفهوم رهایی‌بخشی در کلام شیعه، در تلاش است تا مسیر دیگر پژوهش‌ها را برای بررسی سازگاری کامل آن با مبانی کلامی تشیع امامی هموار سازد.

کتاب حاضر، مجموعه بحث‌ها و جدل‌هايي در خصوص عقلانيت باور ديني است که هيوم در گفت‌وگويي ميان سه شخصيت خيالي آن را به رشته تحرير درآورده است. از سويي، لب عقايد هيوم درباره دين در اين کتاب گردآمده و از سوي ديگر، برگزيدن سبک گفت‌وگو براي ابراز عقايد، اهميت اين واپسين اثر هيوم را در شناخت تفکر ديني او دوچندان ساخته است.

رستگاری، از مهم‌ترین مفاهیمی است که بشریت در طول دوران حیات خود نسبت به آن دغدغه‌مند بوده است. ادیان پاسخ‌های متنوعی را برای آن ارائه کرده‌اند و داعیه‌داران نجات‌بخشی و رستگاری شدند. فلسفه دین، با روش‌های دین‌شناسانه فلسفی به بررسی چیستی و چگونگی رستگاری در ادیان می‌پردازد. این پژوهش با توجه به دعوی خاتمیت اسلام، مدل نجات‌بخشی این دین را از آیات قرآن و سنت پیامبر(ص) استخراج کرده است؛ که اولا ً پس از بررسی و نقد رویکردهای بدیل، سعی داشته ضمن حفظ نقاط قوت آن‌ها، عاری از اشکالات واردشده بر آنان باشد. ثانیاً عدالت الاهی را به‌گونه‌ای مدنظر قرار دهد که تمامی آدمیان فارغ از هر ویژگی عارضی بر جوهر انسانیت و ادراکات اعتباری اعم از عصر حیات، فرهنگ، نژاد، دین، مذهب و امثالهم نه‌تنها امکان رستگاری، بلکه امکان کمال رستگاری را داشته باشند. به‌این‌ترتیب که خداوند آدمیان را نه برحسب میزانی واحد، بلکه فرد فرد آن‌ها را با خویش می‌سنجد و هر کس در حد آنچه به او رسیده است پاسخ‌گو است. در این مدل، آنچه عامل رستگاری است، ادیان نیستند؛ یعنی صرف پیروی از یک سنت دینی، متضمن نجات نیست. بلکه ادیان راه‌هایی را در مقابل متدینین می‌گشایند که آن‌ها را به‌سوی رستگاری رهنمون می‌سازد. چراکه هر نفسی به آنچه برای آن نفس تقوی یا فجور به‌حساب می‌آید، آگاه است. ادیان وظیفه‌دارند با آموزه‌های خود، این قوه ممیزه را به‌داری و نگه‌داری و تقویت کنند.

اولین پیش‌نشست کنفرانس بین‌المللی الهیات عملی، با عنوان «معناشناسی الهیات عملی»، شب گذشته، ۸ آبان 1400 با سخنرانی رسول رسولی‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی و عضو هیئت مدیره انجمن علمی فلسفه دین ایران برگزار شد. در ادامه مشروح سخنان رسولی‌پور را می‌خوانید؛ در ابتدا باید از اولین کسی که اصطلاح الهیات عملی را در عالم اندیشه به کار برده شروع کنم که عبارت از «فردریش شلایرماخر»؛ فیلسوف آلمانی است. به نظر می‌رسد که در تعریف یا تقسیم شلایرماخر از الهیات، سه بخش عمده داریم که عبارت از الهیات فلسفی، الهیات تاریخی و الهیات عملی هستند. در بخش الهیات عملی نیز دو بخش اصلی داریم که عبارت از اصول خدمت در کلیسا و اداره کلیساست.

در سنت برهان‌آوری کلاسیک اشکالی وجود دارد و آن اشکال دوسویگی براهین اثبات وجود خداست. هر برهانی که برای اثبات وجود خدا اقامه شده، برهان ضدی با مکانیزمی واحد از سوی خداناباوران طراحی شده است. این سوال که آیا چنین امری به معنای بی‌اعتباری براهین اثبات خداست یا خیر یا ایمان خداباوران را مطابق با مبانی عصر روشنگری نامعقول می‌کند یا خیر، ما را بر آن می‌دارد که از راه‌حل‌های جدیدی سراغ بگیریم تا بتوان از طریق آن همچنان فرآیند اقامه استدلال بر اثبات خدا را معقول شناخت و از آن دفاع کرد. ادعای ما در این پژوهش این است که طرحی در زمینه بازتعریف برهان یا ماهیت اصلاح شده برهان یافته‌ایم که می‌تواند سبب برون‌رفت سنت برهان‌آوری از چالش اشکال دوسویگی براهین اثبات خدا شود. در این پژوهش شانزده مورد از موارد اشکال دوسویگی در براهین اثبات خدا را استخراج کردیم و طرح ماورودس را بر آنها پیاده و عملیاتی کردیم و با استفاده از طرح جرج ماورودس، فیلسوف دین و معرفت‌شناس اصلاح شده، نشان دادیم که خداباور همچنان در اعتقاد به براهین اثبات وجود خدا معقول است. در تعریف برهان از نگاه ماورودس علاوه بر دو عنصر بنیادین تعریف سنتی از برهان که عبارتند از «صدق مقدمات» و «اعتبار منطقی»، سخن از عناصر ذهنی روانشناختی می رود که عبارتند از «قطعی بودن» و «قانع کننده بودن». این دو شرط جدید کمک می کند خداباور بر اساس پیش داشتها و فرضهای تعریفی و ارزشی در نگاه و جهان بینی خود بتواند در اقامه و دفاع از براهین اثبات خدا معقول باشد. البته توجه داریم که این اصلاح ماهیت برهان درست همانند دیگر طرحهای معرفت شناسی اصلاح شده هزینه‌ای معرفت شناختی دارد که طرح معرفت شناسی اصلاح شده باید آن را بپردازد و آن اینکه نسخه های براهین ضد نیز می توانند در چشم اندازها و دیدگاههای مورد پذیرش خود معقول انگاشته شوند.

تشکیک وجود به عنوان یکی از اصول مبنایی متافیزیک صدرایی در تنقیح و تبیین ساختار حکمت متعالیه نقش بسزایی داشته و لوازم و نتایجی را در حوزه وجودشناسی و معرفت شناسی به بار می آورد. با توجه به اینکه تلقی های متفاوتی از تشکیک در حکمت متعالیه موجود است و الگوهای تصوری متفاوتی از آن قابل ترسیم است که در صورت انتساب هریک از آن ها به ملاصدرا، دیدگاه های معرفت شناختی وی تحت تاثیر قرار می گیرد، هدف از نوشتار حاضر که ماهیت بنیادی دارد، تبیین سازگارترین الگو از تشکیک وجود صدرایی با مبانی معرفتی او بر پایه روش گرندد تئوری است. روش شناسی حاکم بر متن، ماهیت توصیفی- تحلیلی دارد و ضمن استفاده از اسناد و منابع کتابخانه ای و مصاحبه با چند کارشناس خِبره، عوامل زمینه ای، علی، مداخله گر و پیامدهای معرفتی دو الگو طرح و بررسی شد. نمونه ها از طریق نمونه گیری هدفمند انتخاب شده و اطلاعات به دست آمده با استفاده از روش گرندد تئوری کدگذاری و تجزیه و تحلیل شده اند. یافته های پژوهش نشان داد که الگوی تشکیک در مراتب و الگوی تشکیک در مظاهر، ضمن تفاوت هایی در عوامل زمینه ای، علی و مداخله گر، لوازم و نتایج معرفتی یکسانی دارند.

«از الهیات کلاسیک تا الهیات دیالوگی: بررسی موردیِ دین گفت‌وگویی امام موسی صدر» کانون گفت‌وگوی مؤسسۀ امام موسی‌صدر با همکاری باشگاه اندیشه سلسله درس‌گفتارهای «از الهیات کلاسیک تا الهیات دیالوگی» را با حضور دکتر رسول رسولی پور، استاد فلسفه دانشگاه خوارزمی و دین پژوه و دیالوگ پژوه برجسته در فصل تابستان برگزار می‌کند. در این درس‌گفتارها، ضمن شرح انواع تلقی از دین‌ورزی بر اساس آرای دین پژوهان برجسته معاصر، مدل جدیدی از خداباوری با عنوان الهیات دیالوگی با بررسی موردیِ دین گفت‌وگویی امام موسی صدر طراحی می‌شود. ‌ عناصر دین‌ورزی گفت‌وگویی در آثار مارتین بوبر و مجموعه ۱۲ جلدی گفتارها و مصاحبه‌ها و مقالات امام موسی‌صدر با عنوان «گام به گام با امام» مبنای این جلسات مطالعاتی خواهند بود. دکتر رسولی‌پور، در جلسه معرفی این نشست‌ها که ۲۷ خرداد برگزار شد، به شرحی از چشم انداز درس‌گفتارها و موارد قابل طرح در آنها پرداخت. او ضمن اشاره به الهی‌دانان برجسته‌ چون مارتین بوبر، یان باربور، جان پوکینگهورن و سید حسین نصر، ارائه‌ خود از کلام جدید و اندیشه نوین دینی را منبعث از آثار این دانشمندان عنوان کرد. استاد فلسفه دانشگاه خوارزمی همچنین به ۹ مدل الهیات و دین ورزی بر اساس فصل دوازدهم کتاب «دین و علم» باربور، با این عناوین اشاره کرد: «الهیات کلاسیک، دئیستی، نوتوماسی، کوانتومی، لوگوسی، کِنوتیک، تحلیل زبانی، تجسّد و پویشی» که قرار است برای رسیدن به فهم عمیق‌تری از الهیات دیالوگی در این درس‌گفتارها بر آنها تامل شود. درس‌گفتارهای «از الهیات کلاسیک تا الهیات دیالوگی» در فصل تابستان ۱۴۰۰ هر پنج‌شنبه ساعت ۷ تا ۹ صبح در باشگاه اندیشه به آدرس خیابان انقلاب اسلامی، خیابان وصال شیرازی، کوچه نایبی، پلاک ۲۳ برگزار خواهد شد. گفتنی است این جلسات در فضای باز و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی برگزار می‌شود و حضور برای همگان آزاد و رایگان است.

مفاد قول " لا مؤثر فی الوجود الا الله" اثبات توحید افعالی خداوند است که در دو مکتب فکری اشاعره و صدرالمتألهین، از دو مبنای متقابل لازم آمده است. مبنای اشاعره، عمومیت قدرت خداوند و در نتیجه ی آن، نفی مطلق علیت به معنی "ضرورت" و اثبات اختیار تام خداوند در فعل یا ترک همه ی افعال اختیاری و غیر آن می باشد. در مقابل، مبنای صدرالمتألهین، مبتنی بر اصالت وجود و تشکیک در آن، تحقق علیت و ضرورت در مراتب وجود، پذیرش علل طولی، و در نتیجه فاعلیت حقیقی انسان نسبت به افعال اختیاری او و در طول فاعلیت خداوند است. از سوی دیگر، صدرالمتألهین با اثبات وجوب وجود و صفات کمالی به گونه ی نامتناهی، عمومیت قدرت خداوند را نیز اثبات می کند. جمع این دو نظر، از یک سو متضمن معمای کیفیت قبول علیت طولی در عین پذیرش عمومیت قدرت و حصر فاعلیت خداوند در اندیشه ی صدرالمتألهین است و از سوی دیگر این پرسش را در تقدیر دارد که نسبت مبانی این قول واحد در دو مکتب فکری مذکور چیست؟ فرضیه ی اصلی رساله ی حاضر عبارت است از اثبات تناقض مضمر مبانی قول واحد لا مؤثر فی الوجود الا الله، در دو مکتب فکری اشعری و صدرالمتألهین که با استفاده از برهان خلف، امکان ارجاع مبانی آنها به یکدیگر منتفی دانسته شده است به گونه ای که، نمی توان هیچ یک را با مبانی نظریه ی رقیب نقد نمود. به همین دلیل معنای قول مزیور در دو مکتب فکری مذکور نمی تواند معنی واحدی داشته باشد. یاد آور می شود رساله ی حاضر در مقام نقد لوازم یا مبانی نظرات دو مکتب فوق الذکر _ به دلیل خروج تخصصی آن از موضوع رساله_ نبوده است.

مباحث مربوط به فلسفه اخلاق، در آثار بیشتر فیلسوفان مسلمان، نه به صورت مستقل، بلکه به نحو پراکنده و به مناسبت سایر موضوعات و مباحث مطرح شده است. همین پراکندگی و نداشتن انسجام موضوعی، گاه زمینه سوء فهم ها و سوء تعبیرهایی را فراهم آورده و حتی موجب ادعاهایی خلاف واقع در خصوص دیدگاه های اخلاقی این فلاسفه شده است. بحث واقع گرایی اخلاقی، از جمله مباحثی است که به درستی در آثار فیلسوفان گذشته ما مورد شناسایی قرار نگرفته و از این رو دیدگاه های مختلف و متعارضی در این باره به آنان نسبت داده شده است. برخی از اندیشمندان با ملاحظه آثار منطقی فیلسوفانی چون ابن سینا و ملاصدرا، و این که آنان گزاره های اخلاقی را از سنخ قضایای مشهوره و یا مقبوله دانسته اند، آنان را معتقد به ناواقع گرایی و قراردادگرایی در حوزه اخلاق تلقی کرده اند. در مقابل برخی دیگر، با توجه به تبعات سنگین و ناپذیرفتنی ناواقع گرایی، سعی در توجیه دیدگاه های منطقی ابن سینا و ملاصدرا داشته و راه حل هایی ارائه داده اند که گاه با عبارات صریح این فیلسوفان در تعارض است. از این رو بررسی دقیق تر موضوع واقع گرایی اخلاقی در آراء فیلسوفان اسلامی ضروری می باشد. در رساله حاضر، سعی کرده ایم با روشی توصیفی و تحلیلی، و با بررسی دیدگاه اخلاقی ابن سینا و ملاصدرا از ابعاد مختلف، اعتقاد آنان را به واقع گرایی اخلاقی تبیین نماییم. در نظر ما بهترین راه برای رفع تعارضی که به ظاهر در دیدگاه های این فیلسوفان درباره گزاره های اخلاقی وجود دارد، تمییز و تفکیک ساحات مختلف مباحث اخلاقی در آراء آنان است. به این معنا که در ساحت هستی شناختی، که به تحلیل وجود و واقعیت گزاره های اخلاقی می پردازد، ابن سینا و ملاصدرا واقع گرایند، اما در ساحت معرفت شناختی که به نحوه شناخت گزاره های اخلاقی و نه تحلیل واقعیت آن ها مربوط می شود، آنان شهرت و مقبولیت این گزاره ها را عامل تصدیق و باور به آن ها می دانند. بنابراین نمی توان با استناد به دیدگاه ها معرفت شناختی این فیلسوفان درباره گزاره های اخلاقی، آنان را در ساحت هستی شناختی متهم به ناواقع گرایی اخلاقی نمود.