جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برای انسان حکم ارزشی‌ای مهم‌تر از داوری درباره‌ی خویش نیست و احساس حقارت فرد ذیل چنین داوری‌هایی قرار می‌گیرد. گرچه این اصطلاح توسط اندیشمندان متعددی بررسی شده است، اما در تعریف آن اختلاف‌نظر قابل توجهی وجود ندارد. این مفهوم، گستره‌ی نفوذ زیادی در ابعاد مختلف زندگی بشر دارد؛ از کاربرد آن در امور تبلیغی-تجاری و کاریکاتور تا اثر سوء آن بر روان افراد. این گستره‌ بیانگر اهمیت و ضرورت پرداختن به این مفهوم است. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به دیدگاه صحیح اسلام درباره احساس حقارت، به تحلیل مبانی اسلامی این مفهوم در آثار آیت‌الله جوادی آملی به‌عنوان اندیشمند اسلامی معاصر پرداخته و با استفاده از روش تحلیل مضمون به این سؤال پاسخ داده است که مضامین حاصل از مبانی اسلامی احساس حقارت از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی چگونه است؟ بررسی‌ها نشان‌دهنده‌ی دو سنخ از احساس حقارت است. مضمون فراگیر احساس حقارت ممدوح، یعنی احساس حقارت در برابر خداوند و در نفس خود که شامل مضامین سازمان‌دهنده: عامل (معرفت خداوند و قرب به خداوند) و اثر (قرب به خداوند، رشد و کمال فردی و عزت نزد دیگران) است و مضمون فراگیر احساس حقارت مذموم که در ابتدا به دو مضمون فرعی فردی و اجتماعی-ملی تقسیم می‌شود. بعد فردی آن شامل مضامین سازمان‌دهنده: عامل (سرکوب استعداد و نام حقیرانه)، اثر (معنوی، اجتماعی) و راهکار (باورهای دینی و سیاست‌گذاری اجتماعی) می‌شود.

«روزمرّگی» از اصطلاحات عصر مدرنیسم است و انسان مدرن را اسیر خود ساخته است. روزمرّگی تکرار زندگی روزمره با اکتفا به اهداف پست و به‌دور از رشد است. نظر به فراگیر شدن چالش روزمرّگی در دوران معاصر، این پژوهش در نظر دارد تا در چهارچوب روش تحلیلی‌توصیفی این مفهوم را در قرآن کریم توصیف کند. معادل لفظی صریح و روشنی برای اصطلاح روزمرّگی در قرآن کریم وجود ندارد، اما با مطالعه و تحلیل آیات قرآن به دست می‌آید که طیف وسیعی از آیاتی که به زندگی دنیا و سبک زندگی مادی اشاره دارد، مشتمل بر مؤلفه‌های روزمرّگی است. نکتۀ حائز اهمیت آن است که انسان ناگزیر از زندگی روزمره است و این مسئله با روزمرّگی تفاوت دارد؛ ازاین‌رو در قرآن کریم نیز این دو موضوع از یکدیگر تفکیک شده است. قرآن کریم انسان را از سرگرمی به تکرارهای بی‌ارزش و اهداف پست نهی می‌کند و از هرگونه توقف و ایستایی در گذر زمان و رشد نکردن، بلکه افول و سقوط نهی کرده است. این سرگرم شدن به امور روزمره و بی‌توجهی به رشد و کمال اصیل، انسان را از درک درست معنای حقیقی زندگی باز‌می‌دارد و به افسردگی مبتلا می‌سازد. به میزانی که این نشانه‌ها در زندگی انسان نمایان شود، او به روزمرّگی مبتلا شده است.

در میان آثار ارزشمند باقی­مانده از امام صادق (ع)، نامه­ای خطاب به اصحاب در تمامی عصرها وجود دارد که توجه و عمل به آن مورد تأکید امام بوده است. در پژوهش حاضر، این نامه با روش تحلیل محتوا به‌صورت کمی و کیفی واکاوی شده است. حاصل این واکاوی آن است که حضرت بیشترین تأکید را روی واژه­ «طاعت» دارد. همچنین بر موضوعات «ارتباط با خداوند» و «شناخت اهل باطل» بسیار تأکید شده است. مضامین نامه قابل تقسیم به مضامین معرفتی و اخلاقی است. در بخش مضامین معرفتی و به تعبیر دیگر مضامین اعتقادی، با در نظر گرفتن شرایط مخاطبان، مباحث مرتبط با خداشناسی، امام شناسی و شناخت اهل باطل به‌گونه‌ای کارکردگرایانه به‌منظور حفظ بنیان فکری اصحاب بیان شده است. این نگاه کارکردی در بخش اخلاقی که از مباحث مرتبط با اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی تشکیل‌شده نیز، غالب است؛ به‌گونه‌ای که می­توان گفت: این نامه، طرح­ریزی اصول و راهکارهای کاربردی جهت حفظ و توانمندسازی اصحاب از طریق هم‌افزایی و هم‌اندیشی بوده است.

عدالت، آرمان والای بشری در طول تاریخ بوده است و امام علی علیه السلام، سمبل برجسته عدالت هستند که آن را در حیات فردی و اجتماعی متجلی کردند. با وجود اینکه درباره عدالت در سیره آن حضرت، پژوهش‌های بسیار انجام شده است، اما این مسئله همچنان نیازمند بررسی است. این پژوهش تلاش دارد تا با نگاهی مخاطب‌محور، مسئله عدالت اجتماعی را در نامه‌های آن حضرت به کارگزارانشان بررسی نماید و از روش تحلیل مضمون و نرم‌افزار MAXQDA برای دستیابی به این هدف بهره برده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عدالت اجتماعی در کارگزاران، با توجّه به کیستی مخاطب، به دو سطح کلانِ تحت لوای حکومت و خارج از لوای حکومت قابل تقسیم است. بخش تحت لوای حکومت به دو دسته فرادست و فرودستِ کارگزار تقسیم می‌شود که متناسب با آن وظایفی برای کارگزار تعیین شده است. مهمترین وظیفه کارگزار نسبت به فرادست خود اطاعت‌ و فرمان‌پذیری است. سطح فرودست نیز به دو بخش کارگزاران و رعیت تقسیم می‌شود که هریک دارای مضامین پایه متعدد هستند. سطح کلان خارج از لوای حکومت که اشاره به دشمنان آشکار دارد، خود از چهار مضمون پایه شدت در برابر دشمن، اصول جنگ با دشمن، اصول صلح با دشمن و اصول هم‌پیمانی با دشمن تشکیل می‌شود.

شماری از مستشرقان در آثار خود، ضمن بررسی تاریخ صدر اسلام این ادعا را طرح کرده‌اند که اسلام دینی آخرت‌گرا و به تأسیس نهادهای دنیوی بی‌اعتنا بوده است. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و اتکای بر شواهد و مستندات گوناگون، تلاش دارد تا مسئله توجه به تأسیس نهادهای دنیوی را در صدر اسلام بررسی نماید. از این‌رو، برای دستیابی به این هدف، به‌طور ویژه تأسیس نظام آموزشی در صدر اسلام را مطالعه نموده است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که استدلال تاریخی به سود این ادعاست که رسول خدا(ص) در عصر خود، نظامی آموزشی را بنا نهاد. عوامل مختلفی در تأسیس این نظام آموزشی موثر بوده است که مهم‌ترین آن، خصلت اسلام به‌عنوان دینی که پیروان خود را به بهره‌مندی از دنیا بر محور توحید و عبودیت امر کرده است و دیگر اینکه، پیامبر(ص) برای آموزش اسلام به تازه‌ گروندگان، مجاهدت بسیار نمود و به این آموزش جهت بخشید.

در میان دعاهای مأثور، مناجات شعبانیه، از مناجات‌های خاصّ امام علی است که دارای معارف بلند عرفانی است، از آنجا که وجود امام علی به ‌مثابه‌‌‌ قرآن ناطق با حقیقت قرآن عجین است، بی‌تردید مناجات ایشان نیز ارتباط عمیق با قرآن کریم به ‌عنوان قرآن صامت دارد. بخش قابل توجهی از این دعا درباره اوصاف الهی است که ارتباط وثیق و معنادار با قرآن کریم دارد. در پژوهش حاضر با رویکرد شیوه‌های اثرپذیری متون، به تبیین تبادل محتوایی اوصاف الهی بیان شده در این مناجاتِ عارفانه، با قرآن کریم پرداخته می‌شود. نتایج پژوهش بیانگر آن است که جلوه‌های تجلّی آیات در این مناجات به طور عمده در قالب تأثیرپذیری غیرمستقیم است و شیوه‌های مختلف تأثیرپذیری شامل واژگانی، گزاره‌ای، گزارشی و الهامی در بخش اوصاف الهی قابل مشاهده است که بیشترین تأثیرپذیری واژگانی و از نوع برآیندسازی است. علم، عفو، قدرت، رحمت، جود، رزق و حمد از مهمترین اوصاف الهی بیان شده در این مناجات است که براساس قرآن تجلّی یافته است.

نفی فساد و مبارزه با آن لازمة تحقق عدالت است. حکومت علوی، مظهر حکومت عدلی است که در آن جایی برای مسامحه در برابر لغزش و فساد وجود ندارد. امیرالمؤمنین علی‌بن ابیطالب علیه‌السلام در مقام رهبر جامعة اسلامی، بر رعایت عدالت در کارگزاران خود نظارت داشتند و در برابر لغزش آن‌ها بی‌تفاوت نبودند. ایشان در ابتدا با درنظر گرفتن تدابیری، از خطا و فساد کارگزار پیشگیری می‌کردند؛ اما درصورت ارتکاب خطا و لغزش، با وی برخورد می‌کردند. پژوهش حاضر تلاش دارد تا با تحلیل مضمون نامه‌های نهج‌البلاغه خطاب به کارگزاران، به بررسی شیوة برخورد آن حضرت با کارگزارانی که از مسیر عدالت می‌لغزیدند، بپردازد. بر این اساس مضمون فراگیر شیوة برخورد با لغزش کارگزار در بخش نامه‌های نهج‌البلاغه، از سه مضمون سازمان‌دهندة اعتراض، ارشاد و عاقبت سوء تشکیل شده است که هر یک از مضامین پایه‌ برخوردارند؛ ازجمله: امر به تقوا و آخرت-گرایی، بیان وظیفه و مسئولیت، خسران اخروی و دنیوی.

استعاره در معنا‌شناسی شناختی سازوکاری ذهنی برای ساماندهی مفاهیم جهان اطراف و ابزاری برای بیان مفاهیم انتزاعی در قالب مفاهیم ملموس‌تر است. در قرآن کریم نیز با تکیه بر استعاره‌های مفهومیِ بدیع مفهوم‌سازیِ دقیق و جامعی از جهان و پدیده‌های آن ارائه شده است که بررسی آنها برای درک بهتر جهان‌بینی این کتاب آسمانی لازم است. این پژوهش با روش تحلیلی- تطبیقی به تحلیل مفهومی سوره عصر با محوریت استعاره مفهومی «عمر سرمایه است» پرداخته است. پی‌جویی عبارات استعاری در این موضوع در دیگر آیات قران کریم نشان می‌دهد که بسیاری از عباراتِ استعاریِ به ظاهر مستقل، نمودِ زبانیِ برقراری تناظر میان هستی‌های دو حوزه عمر و سرمایه است. این امر خود تأییدی دیگر بر اعجاز قرآن کریم در بهره‌مندی از نظام مفهومی کاملاً هماهنگ و به ‏هم ‏پیوسته است.

تبیین انسجام محتوایی در سوره‌های قرآن کریم رهیافتی مؤثر در نفی شبهه خاورشناسان درباره پراکندگی و ناپیوستگی متن قرآن کریم است. این نوشتار تلاش دارد تا به بررسی انسجام محتوایی در آیات سوره لقمان و کشف مفاهیم محوری برای تبیین ارتباط میان آیات این سوره بپردازد. بر این اساس در چارچوب روش تحلیل محتوای کیفی و با استخراج و دسته‌بندی مفاهیم آیات روشن گردید که هرچند در این سوره به‌ظاهر از موضوعات متعدد و مختلفی سخن به میان آمده است اما محور اصلی مفاهیم این سوره "مدح حکمت و چگونگی حصول آن" است که شامل سه محور فرعی "قرآن کتاب حکیم و حکیم‌پرور"، "لقمان و شایستگی رسیدن به حکمت توحیدی"، و "اسباب حصول حکمت توحیدی" است. همچنین در این سوره دسته‌ای از مفاهیم مربوط به حکمت مانند: شکر، توحید، طاعت، هدایت، رحمت، فلاح، در برابر مفاهیم مربوط به لهو مانند کفر، شرک، جهل، ظلم، ضلال قرار می‌گیرد.