جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله به معرفی اجمالی کتاب عظیم هانری کربن با عنوان En Islam iranien پرداخته ایم. موضوع نوع رابطه میان اسلام و ایران را در نظرگاه وی طرح کرده ایم و برپایه تحلیل های انجام شده به این نتیجه رسیده ایم که برای آنکه عنوان این اثر در برگردان فارسی گویا باشد، به جای ترجمه لغوی آن به اندر اسلام ایرانی می باید آن را به اسلام در سرزمین ایران ترجمه کرد.

کتاب الرّحمة جابر بن حیّان (که جابر مطابق سنت در قرن دوم هجری می زیسته است) در زمره رسایل اساسی و بی همتا در حوزه کیمیا در اسلام به شمار می رود. این رساله که مشتمل بر عبارات موجز و مغلق است، توجه کیمیاگران را به خود جلب کرده است و شروح بی شماری بر آن به رشته تحریر درآمده است. ابو اسماعیل حسین بن علی طغرایی اصفهانی (م. 515)، به نوبه خود، تفاسیری پر اهمیت بر این اثر نگاشته است. ما بر پایه مفاتیح الحکمة، شرح کتاب الرّحمة که یکی از موثق ترین شرح های وی است، تفسیر برخی موضوعات اساسی طرح شده در کتاب الرّحمة، نظیر انتقال مکتوب اسرار کیمیا، قیاس، اصل ماده، مطابقت عالم صنعت و عالم صغیر بشری، استعاره تخم مرغ، زر حکما و زر عوام، تناسخ در نزد جابر و تدبیر نفوس را استخراج و معرفی کرده ایم. از آنجا که اکثر آثار طغرایی تاکنون به چاپ نرسیده است، این تحقیق بر پایه نسخ خطی وی انجام شده است.

در آن هنگام که هانری کربن (1903-1978) در نیمه اول قرن بیستم در اوان جوانی جستجوگری خود را آغاز کرده بود، سنت اسلام شناسی فرانسه به-واسطه آثار لویی ماسینیون (1883-1962) با نام سلمان فارسی به خوبی آشنا بود. کربن نیز در کار تحقیقی مشترکی که به همراه پاول کراوس (1904-1944) در دهه 1930 میلادی درباره کتاب الماجد جابربن حیان به انجام رساند، بیش از پیش و به طور مستقیم با «موضوع سلمان» مواجه گردید. اما، در مورد ارتباط کربن با سهروردی، حجم عظیم تحقیقات وی درباره شیخ اشراق و نیز رشته های استوار وقایعی که سرنوشت کربن را محقق کرد، خود گواهی قاطع بر این امر است که نام شیخ اشراق و هانری کربن در انتهای هزاره دوم و ابتدای هزاره سوم به طرزی استوار با همدیگر پیوند خورده است.اما نسبت شیخ اشراق و سلمان پاک چیست؟ کربن سلمان را نمونه اعلای یتیم و غریب می داند، آنانی که با کناره گیری از راه عموم، پی رو طریق ائمه می گردند تا بدانجا که صاحب سر آنان می شوند؛ هانری کربن در تعمیمی صائب، غربا را همه آنانی می داند که در پی درک و محقق نمودن پیام سری اسلام هستند، چنانکه ایرانیان اهل راز و معنا طی قرون متمادی اسلام را فهمیده اند و پرشور و با اخلاص، خود را وقف آن کرده اند. بدین معنا، شخص سهروردی در زمره غرباست، مضافا اینکه «موضوع غربت» موضوعی اصلی هم در آثار حکمی عربی اوست و هم در داستان های رمزی فارسی وی. بدین ترتیب، وی در زمره آنانی است که سلمان مقتدای معنوی آنان است.کربن مجلد دوم اسلام در سرزمین ایران را، که کل آن مجلد به سهروردی اختصاص دارد، با یاد سلمان آغاز کرده است و با یاد او به پایان برده است. در دیگر مواضع این اثر عظیم چهار جلدی نیز به دفعات به سلمان مراجعه می کند. ما بر پایه این اثر چهار جلدی، به استخراج و معرفی نظر وی درباره نسبت سلمان و سهروردی پرداخته ایم.سرانجام آنکه هانری کربن سلمان، سهروردی و همه آنانی را که به آن دو اقتدا کنند، مصداق «غربا» در این حدیث از امام جعفر صادق (ع) می داند: «ان الاسلام بدا غریبا و سیعود کما بدا، فطوبی للغربا».

حسن بن زاهد، مشهور به غریب کرمانی از دانشمندان ایرانی است که در نیمه اول سده هشتم هجری زنده بوده است. وی در سال 723 هجری قمری از فضای نامساعد اجتماعی و فرهنگی ایران در زمان حکومت ابوسعید بهادر از ایلخانان مغول به زیر سایه حمایت سلطان محمد بن تغلق، دومین پادشاه سلسله تغلق شاهیان هند پناه برد و آثاری در علم کیمیا تالیف و به آن پادشاه تقدیم نمود. اولین اثر این نویسنده، کتابی به زبان فارسی با عنوان مفتاح الرموز در 6 باب و 31 فصل است. این کتاب در کلیات و مبانی علم کیمیا و بین سال های 723 تا 726 هجری قمری تصنیف شده است. از این دانشمند مسلمان، که متاسفانه تاکنون ناشناخته مانده است، حداقل دو اثر دیگر در علم کیمیا به زبان فارسی بر جا مانده است: مقلادالکنوز که جنبه عملی و تجربی آن بیشتر بوده و به شرح فرایندها و آلات و ادوات کیمیاگری پرداخته و رساله مختصری با عنوان منتخب مفتاح الرموز که هرچند مطالب آن تا حدی به مفتاح الرموز شباهت دارد، اما کتاب مستقلی است.

واقعیت تاریخی جابر بن حیان که در بسیاری از آثار منسوب به او خود را شاگرد امام صادق (ع) خوانده و اشاره های متعددی به آن امام کرده، از سوی پاول کراوس، بزرگ ترین محقق در زمینه کیمیای جابری، به طور کامل زیر سوال رفته و تناقض های عدیده موجود در این اشاره ها و شواهد با استناد به «مجموعه جابری» استخراج و مطرح گردیده است. این مقاله بر آن است تا با تحلیلی تاریخی و محتوایی به توضیح و تبیین چهار نوع از این شواهد و اشارات جابر به امام (ع) بپردازد و نظرهای پاول کراوس را در مورد یک مساله مهم در تاریخ علم، یعنی مساله جابری نقد و ارزیابی نماید؛ خاصه آنکه شمار قابل توجهی از مخطوطات منسوب به جابر هنوز منتشر نشده و به دست محققان نرسیده است و از این رو، باب گفت وگو درباره این مساله همچنان گشوده و جای نظرها و پاسخ های تازه در این باره خالی است. امید می رود که این مقاله پاسخی به این مساله باشد.