جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله از رهگذر تامل در مفهوم بیتی از خاقانی شروانی و بررسی و نقد نکاتی که شارحان دیوان او، از دیرباز تا امروز، در شرح و تفسیر آن آورده اند، کوشیده ایم مفهوم اصطلاح «میان خانه» را در شعر این سخن سرای بزرگ قرن ششم هجری توضیح دهیم. به نظر می رسد این تعبیر، به معنایی که در بیت آمده است، از اصطلاحات خاص خاقانی است، از آن دسته اصطلاحات که در حد تفحص تنها در آثار این زبان آور شروانی به کار رفته است. وجود اصطلاحات و تعبیراتی از این دست در آثار خاقانی و دیگر سخنوران ادب فارسی، تدوین فرهنگ اصطلاحات خاص خاقانی و دیگر سخنوران ادب فارسی را به طور جداگانه ضروری می سازد.

در پژوهش حاضر، با رویکرد طنز سنتی و با توجه به تلقی قدما از مفهوم طنز، به سراغ آثار خاقانی به خصوص دیوان او رفته ایم. ابتدا در مبحثی کلی، نظر وی و چگونگی برخوردش را با این مقوله مطرح کرده ایم. مبحث اصلی، شگردهای طنزآفرینی خاقانی است؛ زیرا او برای ایجاد طنز، با توجه به فضایی که پیش رو دارد و نیز به منظور استواری سخن، از شیوه ها و شگردهای ویژه ای استفاده می کند؛ این نکته در نمونه های بررسی شده، کاملا آشکار است. ما هر کدام از این شگردها را نشان داده ایم و با توجه به میزان اهمیت و میزان کاربردشان به آنها پرداخته ایم. ازآنجاکه امکان بررسی جداگانه و مفصل نمونه های مختلف وجود ندارد، در بیشتر اشعار مورد نظر، به ذکر یک یا چند بیت، بسنده شده است.

شاعرانی چون خاقانی در ادبیات فارسی از شاعران «کلیدی» محسوب می شوند تا جایی که فهم ظرایف و دقایق و حل دشواریهای دیوان ایشان، گره بسیاری از عبارات و اشعار در دیوانهای شاعران دیگر را نیز می گشاید. در سالهای اخیر آثار و تحقیقات ارزشمندی در مورد این سخنسرای بزرگ زبان فارسی نوشته و منتشر شده است. این رویکرد به شعر و سخن خاقانی به خوبی نشان می دهد که استادان و ادیبان روزگار ما به درستی بر اهمیت این شاعر در منظومه سخن فارسی تاکید دارند.در این سلسله از مطالب میکوشیم به اختصار نکاتی از دیوان اما خاقانی را متذکر شویم که احیانا در شروح دیوان او به آنها اشاره نشده است. البته مقصود ما در اینجا تنها توضیح همان نکات مغفول مانده است، نه شرح و توضیح کامل ابیات. خوانندگان گرامی برای شرح کامل تر ابیات می باید به شروح متداول، از آثار قدما و متاخران، رجوع فرمایند.