جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صاحب شمس الدین محمد اصفهانی، یکی از شخصیت های ایرانی حاضر در قلمرو سلجوقیان روم بود که پس از ورود به دربار این دولت توانست طی یک دوره تقریبا سی ساله، بین سال های 616 تا 646 ه. ق - یعنی از دوره سلطنت سلطان عزالدین کیکاووس اول تا دوره سلطنت سلطان عزالدین کیکاووس دوم- مراحل ترقی را پشت سر بگذارد. وی در دربار سلجوقیان روم پس از دستیابی به مناصبی همچون ناظر (اشراف) مطبخ، منشی خاص سلطان (طغرایی)، سرداری سپاه، نایب (نیابت) سلطان و سرانجام وزارت، نقشی چشمگیر در اوضاع سیاسی و فرهنگی قلمرو سلجوقیان روم ایفا کرد. نوشتار حاضر بر آن است تا در گام نخست به معرفی این شخصیت ایرانی و چگونگی ورود وی به قلمرو و دربار سلجوقیان روم بپردازد. در دومین گام نیز روند ترقی وی در ابعاد مختلف سیاسی- فرهنگی و تاثیرگذاری او در این ابعاد را مورد تحلیل و تبیین قرار دهد.

بر اهل فضل و پویندگان راه علم و ادب پوشیده نیست که شیخ بهاءالدین محمد عاملی، عالمی بود ذوفنون که در اکثر علوم زمانه خویش وارد گردیده، در رشد و اعتلای آنان سهمی انکارناپذیر داشت. شیخ، در شاخه های مختلف علوم، از فقه و اصول و حکمت و فلسفه گرفته تا ریاضیات و هیات و هندسه و نجوم و اسطرلاب و حتی علوم غریبه ای همچون رمل و جفر و طلسمات، تبحر داشت اما یکی دیگر از جوانب شخصیتی شیخ،شعر و شاعری و ادب دوستی اوست. وی در مثنوی های شیر و شکر،نان و پنیر و همچنین در حکایات منثور موش و گربه، با باریک اندیشی و نکته پردازی خاص خویش و با زبانی طنزگونه و کنایه دار، بیزاری اش را از وابستگی های این دنیایی همچون مال و منال و جاه و جلال، بیان می کند و از همنشینی با افراد ریاکار، متملق، دنیادوست و ظاهرساز، دوری می جوید. شیخ بهائی می کوشد تا خود را در راه وصال معشوق ازلی و ابدی افکند و هر آنچه وی را از پیمودن این راه بازمی دارد، از خود جدا سازد و به دور اندازد تا بدین وسیله بتواند به لقاء ذات باری تعالی نائل آید. نوشتار حاضر بر آن است تا در حد توان، زوایای مختلف مثنوی های شیر و شکر، نان و پنیر و همچنین حکایات منثور موش و گربه را مورد تحلیل قرار دهد و این شوق وصال معشوق و بیزاری جستن از سرای فانی و خاکی را از بند بند بیت ها و سطرها بیرون بکشد.

دولت سلاجقه روم در حدود سال 470 ه.ق. و با همت یکی از بزرگان خاندان سلجوقی با نام سلیمان بن قتلمش تاسیس گردید. وی با حمله به مرزهای امپراطوری بیزانس توانست شهرهای مهمی همچون قونیه و ازنیق را به تصرف درآورد و یک دولت قدرتمند را در سرزمین آناتولی (آسیای صغیر)، بنیان نهد، دولتی که تا سال 708 ه.ق. یعنی نزدیک به دو سده و نیم پس از وی نیز دوام یافت. آنچه در نوشتارحاصر به آن پرداخته شده، تحلیلی بر نوع روابط سلاطین این دولت با خلفای عباسی است.اگرچه خلافت عباسی در سال 656 ه.ق. توسط هلاکوخان مغول برافتاد و سلاطین سلجوقی روم تا نیم شده پس از آنان دوام یافتند اما تقارن نزدیک به دو سده از تاریخ سلجوقیان روم و خلافت عباسی متضمن مناسباتی بود که با فرستاده شدن منشور حکومت، خلعت و رایت از طرف خلیفه المقتدی عباسی برای سلیمان شاه اول (سلیمان بن قتلمش) آغاز گردید و تا زمان سرنگونی خلفای عباسی ادامه داشت. پیش از تبیین روابط میان این حکومت های یاد شده، در باب چگونگی شکل گیری سلاجقه روم تیز بخثی صورت گرفته است.