جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجه زیاد به ترویج اخلاق حرفه‌ای در دو دهۀ اخیر در ایران، حاصلی بیش از نگاه ابزاری و تزیینی سازمان‌ها و ادارات دولتی به اخلاق نداشته است. در این مقاله با روی آوردی میان‌رشته‌ای به بررسی چرایی این مسئله پرداخته‌ایم. تجربۀ اجتماعی و تاریخی نشان می‌دهد که غفلت از اهمیت و نقش قدرت مدیریت، مهم‌ترین عامل این ناکامی است. این امر ریشه در تعلیمات برخی عرفا و اخلاقیون در توجه افراطی به آفات فردی قدرت و غفلت از آثار مثبت و اجتماعی آن دارد. نگرش منفی مسیحیت به قدرت، زمینه‌ساز توجه افراطی «نیچه» به آن و انکار دین گردید. اسلام با واقع‌بینی به نقش ابزاری قدرت مدیریت در اصلاح سازمان‌ها و جوامع نگریسته و تکامل فردی و معنوی انسان را در متن زندگی اجتماعی او می‌داند. با این نگاه، تحصیل و حفظ جایگاه مدیریت برای افراد شایسته لازم و بخشی از فرایند تکاملی آنان است و انعطاف در برخی ارزش‌های فقهی و اخلاقی ابزاری، جایز و گاهی واجب است.

تنگناهای اخلاقی صورتی خاص از تعارضات اخلاقی‌اند که در آنها، ارتکاب تخلّف اخلاقی گزیر‌ناپذیر می‌نماید. در دهه‌های اخیر، فیلسوفان اخلاق در مواجهه با این‌گونه تعارضات، به شیوه‌های متوسل شده‌اند که برخی به رفع و برخی به حل تعارض می‌انجامد. رفع تعارض، برای انکار واقعی بودن دو راهه و حل آن با پذیرش واقعی بودن آن و بر فرض سنجش‌پذیری و متساوی الاطراف نبودن آنها مبتنی است. در این مقاله با رهیافت تحلیلی ـ منطقی، به بررسی و نقد ساختار و لوازم منطقی این شیوه‌ها پرداخته‌ایم. انکار انحصار تقسیم به دو گزینه و مواجهه فعّال و خلّاق برای جستجوی گزینه‌های دیگر، اصلاح و بازنگری در تشخیص وظایف، تصرف در تکالیف متعارض (مصالحه و تلافی)، تعلیق تکالیف به انتظار تغییر شرایط، جانب‌داری از یک طرف و جمع میان تکالیف، روش‌های پیشنهادی برای مدیریت و رفع تعارضات ظاهری است. ترتیب یک نظام سلسله مراتبی از تکالیف و ارزش‌های اخلاقی یا طبقه‌بندی میان آنها، استثناءکردن، تفکیک میان تکالیف واقعی و ظاهری، ترکیب دو روی‌آورد وظیفه‌شناسانه و غایت‌انگارانه، روش‌هایی‌اند که برای حل تعارضات واقعی پیشنهاد شده‌اند.

در نظر اکثر قریب به اتفاق مسلمانان پس از قرآن، «سنّت » مهم‌ترین منبع شناخت اسلام است. برداشت غلط از مفهوم جامعیت اسلام، انتظار حداکثری از فقه و محدود کرن دایرۀ هدایت دینی به پیروی از احکام فقهی موجب اهمیّت یافتن نقش این منبع گردید. معتبر دانستن قرآن و سنّت، آنهم در حد کلیات دینی مستلزم این نیست که مجموع این دو مرجع جامع و کافی برای پاسخ گویی به همۀ نیازها و استغنای از عقل و تجربیات بشری باشد. در مورد اعتبار و منبع سنّت، دایرۀ شمول و دوام، نسبت آن با قرآن و نقش آن در تحقق اهداف دین و هدایت مردم، پرسش‌ها و شبهاتی مطرح شده که در این مقاله به نحو مستند، مستدل و فشرده، بررسی و نقادی شده است. در این راستا در نگاه اکثر پژوهش‌گران، حجیّت بیان پیامبر(ص)، اهل‌بیت(ع) یا صحابه را، باید از قرآن استخراج کرد و سنّت منبعی مستقل از قرآن برای تشریع نیست. گفتار آن حضرت، تجلی شخصیت پاک، قرآنی و اجتهادات ایشان است که در صورتی می‌تواند اعتبار دینی پیدا کند که حداقل، وحی در مورد ان ساکت باشد. سیرۀ عملی آن حضرت، به هدایت وحی، تجدید و احیای همان سنن ابراهیمی است که در میان قریش شناخته شده و گروهی که به حنفا یا صائبی مشهور بودند به آن عمل می‌کردند و برخلاف احادیث آن حضرت، نگرانی از فراموشی، تحریف یا آمیختگی آن با قرآن کمتر بود و لزومی به نهی از نگارش آن در عصر تشریع وجود نداشت. اما صرف نظر از ضعف سندی روایات نهی از کتابت حدیث، نمی‌توان این نهی را عمومی و همیشگی دانست. با این همه، باید اذعان داشت احادیث مرویه ظنّی‌الصدور است لکن، علم و یقین در فروع و احکام، بر خلاف اصول عقاید، ضروری و لازم شناخته نشده است.