جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این پژوهش مطالعۀ روشمند برنامۀ پژهشی محمد عابدالجابری، اندیشمند معاصر عرب، و ارزیابی روش‌شناسی او در پروژۀ «نقد عقل عربی» است. نگارنده کوشیده‌ است با استخراج روشمند شیوه‌های عابدالجابری دربارۀ هویت‌سازی از اسلام و تاریخ اسلام، هویت‌سازی از مسئلۀ بنیادین جهان معاصر اسلامی، نحوۀ مفهوم‌سازی از «عقل» و «تراث» و استخراج روشمند فرم زبانی‌ـ‌منطقی اندیشه‌ها و به‌ویژه نحوۀ استدلال‌ورزی و روش‌شناسی‌ این دانشمند عرب به فراتحلیل اندیشه‌ها و نظام فکری او بپردازد. در مقام نتیجه‌گیری، این پژوهش به ما نشان می‌دهد که عابدالجابری در پروژۀ فکری نقد عقل عربی، اصولاً از دو روش‌شناسی بهره می‌گیرد؛ در برخورد با میراث موجود فرهنگی در جهان اسلام از یک‌سو می‌کوشد همچون یک متفکر ساختارگرا به ورای داده‌های موجود در حوزه‌های متفاوت مانند سیاست، اخلاق و فلسفه برود و نشان دهد که در پشت این تنوع‌های مشهود چه ساختارهای ثابتی (منطقی‌ـ‌زبانی) نهفته که این آن‌ها را ممکن کرده است و ازسوی دیگر، می‌کوشد همچون یک متفکر «عصری‌ساز» نشان دهد که اگر بخواهیم از درون میراث فرهنگی موجود و قرائت آن به فهم دقیق‌تر و روشن‌تری از «وضعیت ممکن‌شدۀ امروزی خود» بپردازیم، چگونه باید به تدوین سناریوهای فکری خود مبادرت ورزیم که «امکان»‌های فکری نوین بر ما گشوده شوند. به اعتقاد عابدالجابری، آن امر ناشناخته که قاعدتاً باید مشکلات شناخته‌شدۀ جهان اسلام را توضیح دهد عبارت است از قواعد و الگوهای مربوط به ساختار فکر و زبان.

شهادت‌طلبیِ نوتکفیری، تکفیری و چپ، عاری از اندیشیدن است، این شهادت‌طلبی، تقلیدی و قلّاده‌ای است و عشق به انسانیت و انسان و فکر در آن جایی ندارد. اگر هم اهل اندیشه باشد اما زندگی را به کام مرگ می‌کشد. این شهادت‌طلبی حسود و مأیوس است و اوج شهادت را در مرگ می‌بیند نه زنده ماندنِ توأمان زنده‌کردن.

امام علی(ع) در نامه به رفاعه در اهواز، «امارت» را به‌عنوان «امانت» معرفی می‌کنند. با منطقی قیاسی می‌توان امانت را به تمام مظاهر دولت و حکومت و حتی امامت یا رهبری هم تعمیم داد. امانی که حکومت به مخالفان مدنی خود می‌دهد یک امانت یا امری امانی از جانب حکومت است؟ خیر. این حق مردم است که خداوند و طبیعت به آنها امانت داده و کسی نمی‌تواند آن را از مردم بگیرد. حق اعتراض ودیعه‌ای الهی است که خداوند هم نمی‌تواند آن را از مردم در برابر قدرت مستقر بگیرد. البته «حق» در اینجا با «حقانیت» در پیوند نیست و مردم می‌توانند و حق دارند اعتراض ناوارد و انتقاد بن‌فکنِ نادرست اما بدون خشونت ابتدایی داشته باشند. به‌خصوص در برابر استبداد، مردم هم حق دارند و هم مکلف‌اند به اعتراض. یک دلیلش آن‌که استبداد از مظاهر شرک است. شرک است چون در آن، حکام به خدایی‌کردن و مطلق‌شدن می‌گرایند. اگرچه خدای سبحان به هیچ‌رو، مستبد نیست. او قادر مطلق است اما انسان را در سرنوشت خود آزاد گذاشته است. او رب است و رب، انسان را فراموش نمی‌کند. او خالق و دوستدار انسان است.

در عین همدلی با برخی از انتقادات وارد بر لیبرالیسم، به‌خصوص انتقادات جماعت‌گرایانه متوجه آن، اما از یکدست‌سازی و مطلق‌گرایی یا مطلق‌العنانیِ برخی از نقدهای فوق نسبت به لیبرالیسم بر حذر بوده و آنها را مورد نقد و تعدیل قرار می‌دهد. چه یک معنای نقد، بر ترازونهادن و وزن‌کردن است و معنای دیگر، جداکردن سره از ناسره و بنابراین به‌هیچ‌روی، نقد، مستلزم نفی مطلق نیست.

«برنامه‌ریزی» مفهومی عمدتاً مدرن است که اتفاقاً در قرن بیستم امری «کلان» و مسئلهٔ عام شده است. درست بعد از «طرح مارشال» و بحران اروپا بود که غرب برنامه‌ریزی را به منزله امری فراملّی – که به برنامه تمدنی و درباره ما تمدن نوین اسلامی نزدیکی داشته باشد- جدی گرفت. البته رگه‌های برنامه ریزی را در اندرزها و گفته‌های کوروش کبیر هم می‌توان یافت. در تاریخ غرب و اسلام هم می‌توان شاهد مفهوم برنامه به منزله امری فردی یا گروهی بود. اما در قرن هفدهم بود که توماس هابز برنامه اقتصادی آن هم در سطح محدود را عنوان کرد. پس از این در قرن هجدهم آدام اسمیت که معتقد به «دست نامرئی» بود، از برنامه‌ریزی صرف برای صرفه‌جویی در کار سخن به میان آورد. هیچکدام از این‌ها برنامه را به چونان امری کلان و یا ملی در نظر نداشتند و در اواخر قرن نوزدهم بود که برای نخستین بار مقوله برنامه دولتی سر برآورد.

خیام ایام را سر می‌کشد؛ شب را به چون روز و روز را چون شب به سر می‌برد و سر به سرش می‌نهد (همخوابگی با بیداری).

هایک از آرمان‌شهرگرایی برحذر است. در اینجا باید گفت برخی اندیشه‌های آینده‌گرا هم در ظاهر سعی کرده‌اند پایبند به واقعیت بوده و از سر نهادن بر آستان آرمان‌شهر بپرهیزند. از این جمله می‌توان به مارکس اشاره کرد که همچون هایک به تقدم واقعیت اجتماعی بر عقل باور داشت بی آن که منکر تأثیر عقل یا آگاهی بر واقعیت اجتماعی باشد.

سروش دباغ به تازگی مطلبی در خصوص رقص نوشته که لبریز از فصوص(جواهر) سنت است.