جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جستار پیش‌رو بر آن است که نقش ابن‌ قیسرانی را در دفاع از تصوف و تثبیت جایگاه آن از رهگذر سماع تبیین کند. با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی ابتدا گزارشی مختصر از دو روایت ابن قیسرانی در صفوة التصوف و کتاب السماع، ارائه، سپس اسلوب وی در اثبات اباحت سماع تبیین شده است. در ادامه، نگاه غزالی به سماع در احیای ­علوم ­دین بررسی گردیده و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن با دیدگاه ابن­قیسرانی نشان داده شده است. اهمیت این بحث در آن است که هردو، از علمای برجستة دین و از بزرگان حدیث بودند که برای فتاوی خود در قرآن و سنت، ریشه‌ای می‌جستند و برای تمام حرکات و سکنات صوفیان در نظام خانقاهی، راهی به سنت رسول و صحابه می‌یافتند. اینان با آگاهی بر دو علم اصول و فروع یا همان علم کلام و فقه و نیز کتاب و سنت، برخلاف صوفیان محافظه‌کار با استفاده از شگردهای محدثان و فقها و با تکیه بر آیات و احادیث و روایات، حکم به اباحت سماع دادند.

در این مقاله جریان شعر عرفانی به سه دوره حال، قال و احتیال تقسیم شده‌است، برای ورود به بحث اصلی که بررسی شعر عرفانی دوره قال است، اشاراتی اجمالی به دوره تکوین شعر عرفانی و دوره حال شده است و پس از آنکه با تکیه بر شعر و شخصیت صوفیانه سه شاعر برجسته عصر فترت یعنی شاه نعمت الله ولی، محمد شیرین مغربی و شاه قاسم انوار به طرح این پرسش پرداخته شده است که علت عدم ماندگاری این شعر چیست حال آن‌که این جریان شعری در روزگار حیات شاعران خود، پر رونق و پرطرفدار بوده است؟ در ادامه سخن تلاش شده است که علل عدم ماندگاری این جریان شعری برشمرده شود و به علل مقبولیت آن، در روزگار حیات هر شاعر اشارتی رود. در پایان برای عینی‌تر شدن موضوع، ده غزل از دیوان هر شاعر در سه سطح زبانی، بلاغی و موسیقایی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

گرچه شهرت فیاض لاهیجی به آثار کلامی و فلسفی اوست، آشکارا شاعری خوش قریحه و نازک‌خیال نیز هست. کثرت مثال‌زدنی اشعار، تنوع استفاده از قالبهای شعر، تسلّط به وزن‌های عروضی و بهره‌گیری صحیح از آرایه‌های ادبی فیاض لاهیجی را قادر ساخته تا به بیان اندیشه‌های خود در قالب ادبیات منظوم بپردازد. بی‌تردید بررسی هر یک از جنبه‌های زبانی، ادبی و فکری آثار فیاض لاهیجی، راهگشای شناخت سطح ادبی و غنای هنری اشعار گرد آمده در دیوان او خواهد بود؛ امّا بررسی فیاض به مثابهِ شاعری اندیشه‌ورز نیازمند تحقیقی شامل بر همه‌ی این مباحث است. هدف نهایی از این پژوهش بررسی و تحلیل اشعار فیاض و نشان دادن رویکرد اندیشه های کلامی، فلسفی و عرفانی ایشان است . برای رسیدن به این هدف ، پس از طرح مبانی نظری ، ابتدا اشعار فیاض را در سطح زبانی بررسی کرده‌ایم تا میزان تسلّط او به سطوح موسیقیایی، لغوی و نحوی شعر فارسی را بسنجیم. سپس ذیل تحلیل ادبی اشعار او روشهای تولید محتوای او ـ اعم از شگردهای درون‌مایه ‌سازی، بینامتنیت و تاثیرات اجتماعی ـ و کلیات ساختاری اشعارش مورد بررسی قرار گرفته است. در سوّمین مرحله به سراغ تحلیل فکری محتوای اشعار او رفته‌ایم و عیار محتوای کلامی، فلسفی، عرفانی، اجتماعی و سیاسی او را سنجیده‌ایم. در نهایت نیز با بررسی نتایج به دست آمده نشان داده‌ایم که این سه وجه از اشعار فیاض تا چه حد به انسجام رسیده و در یکدیگر اثر گذاشته‌اند. غزل های فیاض لاهیجی علاوه بر خصوصیات عرفانی باعث شده است تا فیلسوف عقلی گرایی مانند ایشان در کسوت غزل سرا به عارفی شهودگرا تبدیل گردد. از ویژگی های بارز فیاض با دیگر شاعران مکتب هندی، پیوستگی ساختاری اشعار اوست.

گفتمان عرفانی و خرده­گفتمان­های آن مانند شعر عرفانی در بستر دین و از بطن جریان زهدی نشأت گرفت که در واکنش به شرایط اجتماعی سیاسی روزگار اموی و دورۀ نخست عباسی در عراق و شام پدیدار گشته بود. در جستار حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و رویکرد تحلیل گفتمان، فرایند همگرایی دو گفتمان فقهی و عرفانی را با مطالعۀ موردی چند مفهوم و اصطلاح فقهی و عرفانی در مثنوی­های حدیقةالحقیقه، منطق­الطیر و مثنوی ­معنوی بررسی و خاطرنشان کردیم هرچه دامنۀ گفتمان شعر عرفانی گسترش می­یابد و از مرحلۀ تکوین به مرحلۀ تکامل و اعتلا ی آن نزدیک می­شویم، به نوعی هم‌پوشانی و تکامل گفتمانی می­انجامد و همگرایی گفتمانی آشکارتر و به قولی هنری­تر می‌شود. اوج این مهم را که به گونه‌ای تبدّل و جایگزینی منتهی می­شود، در مثنوی مولوی شاهدیم که هم فقیه نامدار حنفی و هم عارفی شوریده بود.

تصوّف، که از آن می‌توان به عنوان یکی از عوامل مهم اجتماعی و فرهنگی یاد کرد، از قرن­های نخستین در جامعۀ اسلامی شکل گرفت و به سرعت رشد کرد. با سنایی وارد عرصۀ ادبیات شد و آثار برجسته­ای در این حوزه چه به صورت نثر و چه از نوع آثار منظوم پدید آمد که مثنوی­های عطار و مولانا از جملۀ آنهاست. تحت تأثیر این آثار و با توجه به غلبۀ روح و فرهنگ تصوّف در فضای اجتماعی قرون هفتم، هشتم و نهم، داستان­های عاشقانۀ عصر نیز که به دلیل نگاه عاطفی و احساسی آن­ها بیش از سایر داستان­ها مورد توجّه بوده­اند دگرگون گشته، ضمن حفظ برخی ویژگی­های آثار پیشین، آب و رنگ تازه­ای به خود گرفتند. در این نوشتار برآنیم تا با بررسی برخی از برجسته­ترین منظومه­های عاشقانۀ این قرون یعنی هشت بهشت امیر خسرو دهلوی(قرن هفتم)، جمشید و خورشید سلمان ساوجی و همای و همایون خواجوی کرمانی(قرن هشتم)، و لیلی و مجنون مکتبی شیرازی(قرن نهم)، عناصر مشترکی را که بیانگر تأثیرپذیری پدیدآورندگان این آثار از اندیشه­های صوفیّه است، استخراج کرده و مورد مطالعه قرار دهیم. نتایج پژوهش بیانگر این معناست که این اثرپذیری تنها به تحول شخصیت­های داستانی و صفات و رفتار آنها محدود نگشته بلکه واژگان و تعابیر عاشقانه نیز چه بسا تحت تأثیر تصوّف بار معنایی گسترده­تری یافته­اند؛ به عبارتی می­توان اذعان کرد که عشق زمینی و مجازی در این داستان­ها به پاکی و بلندای عشق آسمانی ارتقا می­یابد و عشق و عرفان آنچنان در هم آمیخته و به هم پیوند می­خورد که نمی­توان حدّ و مرز مشخصی برای عاشقانه یا عارفانه بودن آن­ها تعیین نمود.

برای شناخت و فهم هر منظومۀ فکری گریزی از کشف دال­ های مرکزی و دقیقه­ های پیرامون آن نیست؛ زیرا دال­ های مرکزی مثل ثوابت نجومی موجب انسجام و چفت­ و بست عناصر و اجزای مختلف آن می­ شود. در جستار حاضر صبر را که از مضامین اصلی و پرتکرار زندگانی بشری و از دال­ های مرکزی و پربسامد منظومه فکری نجم ­دایه به­ شمار می­ رود در آثار مختلف او کاویدیم. برای تبیین این مهم با روش تحلیلی اسنادی و دو رویکرد بینامتنی و قرائت متنی سعی کردیم ابتدا به تبارشناسی لغوی و اصطلاحی آن در فرهنگ­های لغت تک­زبانه و دوزبانه و عهدین و قرآن و حدیث بپردازیم تا نشان دهیم هر منظومۀ فکری پایه­ های خود را بر پایه باورها و یافته­ های پیش از خود بنا می­ کند و در ائتلاف با فرهنگ ­های پیش از خود تکوین می­یابد. در پایان به این نتیجه رسیدیم نجم­ دایه که خود از محدثان مبرز زمان خویش بوده صبر را از مقامات رسول­الله(ص) دانسته­ است و از سه منظر صبر بر طاعت، صبر در معصیت و صبر در مصیبت بدان نگریسته و آن را ادامه زهدی دانسته که در نهایت منجر به رضای الهی می‌گردد. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که نگرش دین­ مدارانه صوفیانه نجم­ دایه که نشان­گر بعد دانشمندی اوست با بهره­ مندی از بینش مندی که زائیده استراتژی تأویل­گرایی وی است توانسته تفسیر و برداشت نوینی از این دال مرکزی گفتمان­ های شریعتی و زهدی و طریقتی ارائه دهد و به تعبیری آن را از آن خود کند.

ترجمه ی تاریخ یمینی را بی شک می توان یکی از گرانسنگ ترین نوشتارهای ادبی به شمار آورد که افزون بر ویژگی های برجسته ی ادبی، نمایانگر یک دوره ی تاریخی بسیار مهم و تاثیر گذار بر تاریخ ادبیات ایران نیز است. علت انتخاب این کتاب و بررسی آن، اهمیتی است که در دو زبان فارسی و عربی داراست و همین امر نشان دهنده ی آن است که این کتاب نیاز به بررسی بیشتری توسط فعالان در حوزه ی ادبیات را دارد.با توجه به اهمیت ادبی و بلاغی این اثر و توجه خاص جرفادقانی به تصویرسازی در آن، نگارنده بر آن شد که به بررسی ترجمه ی تاریخ یمینی از منظر علم بیان بپردازد. در این تحقیق، ترجمه ی تاریخ یمینی از نظر علم بیان(تشبیه،استعاره،کنایه و مجاز)مورد بررسی قرار گرفت. پس از بررسی این نثر، نگارنده به این نتیجه رسید که از بین باب های سنتی علم بیان، بیشترین آرایه هایی که به کار رفته است، مربوط به آرایه ی تشبیه و کنایه است که از انواع تشبیه، تشبیه بلیغ(اضافه ی تشبیهی) بیشترین کاربرد را در این نثر به خود اختصاص داده است؛ این امر بیانگر آن است که تشبیه کم کم در این دوره جای خود را به استعاره داده است و واقع گویی از نثر رخت برمی بندد و جای آن را پوشیده گویی و ابهام در کلام می گیرد و این امر راه را برای استعاره و کنایه باز می کند، به طوریکه تصویر های غالب در این نثر بعداز تشبیه، کنایه است.

این نوشتار، با تکیه بر این نکته که رویدادهای فرهنگی صد سال اخیر ایران و جهان عرب سخت شبیه هم است، دو نشریه جریان ساز ایرانی و مصری - سخن و آپولو - را مورد بررسی قرار می دهد. هنوز صدای این دو نشریه تاثیرگذار را که حلقه پیوند ادبیات سنتی و مدرن به شمار می روند، می توان از دیواره زمان شنید. در این مقاله ابتدا به اجمال این دو نشریه که به همت خانلری و ابوشادی منتشر می شدند، معرفی شده است. در پایان به برخی قدر مشترک های این دو نشریه اشاره شده است؛ قدر مشترک هایی مانند وارد کردن حال و هوایی جدید در حوزه شعر، گسترش شعر تمثیلی و نمایشی، وضع مبانی و معیارهای جمال شناسی جدید، رویکرد اعتدالی به ادبیات اروپا به ویژه شعر، ترجمه و نقد؛ چاپ و انتشار آثار شعری و تحقیقاتی مدرن، معرفی و شناسایی بسیاری از چهره های شاخص ادبیات عرب و ایران برای اولین بار، به دور بودن هر دو نشریه از گرایش های سیاسی و حزبی و نظریه پردازی و جریان سازی هر دو نشریه در حوزه شعر.