جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دغدغه‌ی تبیین تغییرات اجتماعی و ارائه‌ی تبیینی درست از آن، مسأله‌ای بود که باعث ایجاد دانشی به نام جامعه‌شناسی شد. به دلیل نگاه به جامعه از زوایای مختلف و سطوح تحلیل متفاوت، جامعه‌شناسان دیدگاه‌های متعدد و در برخی موارد متضادّی از تغییر اجتماعی ارائه‌ کرده‌اند. به نظر دین (جهان بینی، شریعت و اخلاق)، انگیزه های روانی، اقتصاد و کنش که بستر شکل گیری انگاره های اساسی جامعه شناسی شد، مهمترین مولفه ها در باب تحلیل دگرگونی های اجتماعی است. تدبّر در آیات و تحلیل آنها بر اساس این مولفه ها ,و سیر نزول می تواند در ارائه ی یک الگوی قرآنی در باب سازوکار تغییر اجتماعی راهگشا باشد. پس از تدبّر در آیات و تحلیل کمی و کیفی داده ها، سازکار تغییر اجتماعی از منظر قرآن به نظر فراگردی چند بعدی و دورانی است. در این فراگرد جهان بینی افراد جامعه به مثابه زیربنای تغییر اجتماعی بر کنش آنها تأثیر می گذارد و باعث بازتولید یا تغییر ساختارها می شود امّا این تأثیر یک طرفه نیست. در نهایت، از دید قرآن هرتحلیلی در راستای فهم تغییرات اجتماعی و سازوکار آن باید بر رابطه متقابل باور و کنش افراد تمرکز کند.

ساختار گزارش‌های تاریخی یکی از مباحث مورد علاقه و توجه مورخان و فیلسوفان علم تاریخ است و بررسی مقایسه­ای آن در قرآن و متون تاریخی سده­های نخستین اسلامی می­تواند دریچه­ای به سوی اندیشیدن در بارة تأثیر هدف بر ساختار گزارش‌های تاریخی بگشاید. رایج‌ترین شیوة بررسی ساختار یک متن از جمله گزارش‌های تاریخی توجه به ساختار افقی، ساختار عمودی و ساختار معطوف به معناست. در ساختار افقی مؤلفه‌هایی همچون فهرست مطالب، مقدمه، متن اصلی و نتیجه­گیری مورد توجه قرار می­گیرد و در ساختار عمودی کلمات، جملات و بندها و در ساختار معطوف به معنا هم سه مؤلفة تکرار ساخت، تکرار معنا و بسط و تفصیل معنا مد نظر قرار می­گیرند. در این مقاله، ساختار گزارش‌های تاریخی در قرآن با متون منتخب سده­های نخستین اسلامی با محوریت چند رویداد مهم تاریخ عهد مدنی پیامبر6 مقایسه شده است و ضمن مقایسة ساختار عمودی صحت صدور و پیوستگی و انسجام و رعایت ترتیب زمانی گزارش‌های تاریخی نیز در قرآن و متون تاریخی منتخب مقایسه شده است. مقاله حاضر با این پیشنهاد به پایان می­رسد که اگر اهداف و آرمان‌های دینی بر علوم انسانی از جمله تاریخ­نگاری سایه بیفکند، چه بسا بتوان از ضرورت پی­­ریزی گونه­ای خاص از ساختار گزارش‌های تاریخی معطوف به هدف در کنار ساختارهای موجود سخن گفت.

بنابر یک تحلیل که از سوی تعدادی جامعه­­شناس­ ایتالیایی مطرح شده، تغییرات اجتماعی نتیجه­ تصمیمات و اقداماتی است که از سوی نخبگان جامعه به اجرا گذاشته می­شود. به دیگر سخن، دگرگونی اجتماعی را باید در جایگزینی نخبگان حاکم توسط نخبگان جدید در جامعه جست‌وجو کرد و توده­ مردم بعید است بتوانند منشأ دگرگونی در جامعه باشند. جست‌وجوی دیدگاه قرآن کریم در باب نخبگان و تأثیر و جایگاه ایشان در تغییر نهادها و ساختارهای اجتماعی، در واقع، پرسشی است که این کوشش به دنبال یافتن پاسخی برای آن است و می‌کوشد تا با تدبّر در آیات، جوابی قانع­کننده برای آن بیابد. وجود واژگانی، نظیر، «الملأ»، «مترفین»، «أحبار»، «رهبان» و «قسیس» در قرآن کریم حاکی از نگاه خاصّ قرآن به این افراد به عنوان نخبگان حاکم در جامعه است. از دید قرآن، از یک منظر، تاریخ بشر جدالی بین نخبگان حق (پیامبران و مصلحان تاریخ) و نخبگان باطل (نخبگان حامی ساختارها و روابط اجتماعی موجود) است. پیامبران الهی و آموزه­های عدالت­محور ایشان پیوسته، آگاهی بخش توده مردم در راستای ایستادگی در برابر نخبگان حاکم بوده­اند. تلاش­های این عده از نخبگان هرچند به صورت مقطعی و در مقیاسی نه چندان بزرگ، باعث ایجاد تغییرات عادلانه در ساختارها و روابط اجتماعی بوده و هستند.

جهان اسلام علیرغم شکوه، عظمت و پیشرفتی که به دلیل عمل نمودن به ایدئولوژی مبتنی بر جهان بینی اصیل اسلامی نصیبش شده‌بود، در صدههای اخیر دچار افول، سستی و رخوت گشت، که بدون تردید عامل عمدهی این رکود و عقبگرد، دوری از آموزههای حیاتبخش اسلام و رواج از خود بیگانگی در میان امت اسلامی بوده است، اما با این همه فرهیختگان و اندیشمندان توانا و صاحب‌ نامی بوده‌اند که نقاط ضعف و قوت جهان اسلام را میشناخته و راه‌های برون رفت از مشکلات موجود را نشان میدادهاند، قرن نوزدهم و بیستم میلادی از این حیث از جایگاه خاصی برخوردار است. اندیشمندانی زبردست و قوی همچون سید جمال الدین، محمد عبده، امام خمینی(ره) و... در میان جوامع اسلامی ظهور کردند و خون تازه‌ای در رگ‌های خشکیدهی امت مسلمان تزریق نمودند.‌ محمد اقبال لاهوری بی‌شک شخصیتی است که توانست طرحی نو در اندازد و احساس جدیدی در میان ملل ستمدیدهی مسلمان، پدید آورد. مقاله‌ی حاضر در صدد بیان دیدگاهها و نظریات این متفکر آگاه به زمان، برآمده است تا نظریات وی را در فرایند بیداری اسلامی از لابلای اشعار وی بدست آورد.