جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت و فهم معنای قرآن کریم در گرو فهم واژه­ها و مفاهیمی است که همچون دانه­های زنجیر به ­هم پیوسته­اند. واژه­هایی در قرآن وجود دارند که تنها یک­بار استعمال شده­اند که در اصطلاح به آنها «تکامد» گفته می­شود. تکامدها مانند سایر مفاهیم قرآن، نیازمند واکاوی و معناشناسی­اند. این مقاله که با روش توصیفی‌ـ ‌تحلیلی سامان یافته، به معناشناسی تکامد اسمی «مذبذب» ـ واقع در آیه 143 سوره نساء ـ با استفاده از روابط هم‌نشینی، جانشینی و تقابلی می­پردازد. نتایج تحقیق نشان می­دهد که مذبذب با مفاهیمی مانند «اضلال»، «ریا» و «یخادعون» رابطه هم­نشینی داشته و به صورت موردی، با «مرجفون»، «بهت»، «حیران»، «یتیهون»، یترددون» و «یعمهون» رابطه جانشینی دارد. نیز به طور موردی با واژگان «سکینه»، «ثبات»، «استقامت» و «مستقر» در تقابل معنایی است. در ادامه، ترجمه این واژه از سوی برخی مترجمان قرآن کریم آسیب‌شناسی شده است. این تحقیق در تکمیل شبکه معناشناسی مفاهیم و اصطلاحات قرآن و همچنین آسیب‌شناسی ترجمه­های قرآن کریم کارکرد آشکاری دارد.

علی‌رغم انقراض بیشتر فرقه‌های غالی شیعه، بعد از دوران زندگی ائمه اطهار (ع) آثار جهان‌بینی آنها، که بر تأویل شریعت و تکوین مبتنی بود، به صورت رگه‌های نامرئی و مسموم عموماً بر پیکره اسلام، و خصوصاً بر بعضی فِرَق اسلام، مثل شیعه و صوفیه، باقی ماند و برخی آموزه‌ها را منقلب یا مستحیل کرد؛ آثاری که از سویی به دلایلی مثل غفلت مسلمانان آن را نامرئی نامیدیم و از سویی هجمه مطالعات مستشرقان در قرون اخیر در این عرصه، واکاوی‌شان را ضروری می‌کند. از این‌رو، در این نوشتار با روش مقایسه‌ای‌تحلیلی محوری‌ترین دیدگاه کلامی غلات، یعنی امامت، را برای اولین ‌بار از منظر تأثیرگذاری بر جهان‌بینی صوفیه، مثل دفاع از ابلیس یا تأویل معاد بررسی می‌کنیم، تا هم با تمایز شیعه از غلات شیعه برخی اتهامات به شیعه را، که ناشی از خلط معنایی شیعه با غلات شیعه است، رد کنیم و هم علت ابهام و غرابت برخی آموزه‌های صوفیه را، که به ریشه‌داشتن در جهان‌بینی غلات شیعه و نبود آشنایی کافی با آنها برمی‌گردد، ذکر کنیم.

در مقاله حاضر، ضمن معرفي اجمالي يوسف دره حداد (1913-1979م)، نويسنده و اسقف مسيحي لبناني و سوري الاصل، و مهم ترين آثار وي، مهم ترين استدلال هاي وي مبني بر نصرانيت دعوت قرآن که عبارتند از: «حصر خطاب قرآن درباره اهل کتاب به بني اسرائيل»، «معناي «نصاري» در اصطلاح قرآن»، «يکي بودن انجيل»، «انحصار رسالت مسيح (ع) در قلمرو تورات» و «انحصار دعوت مسيح (ع) به توحيد توراتي» که غالبا بر اساس تفسير آيات قرآن صورت گرفته، بيان گرديده و در پايان نظرات وي بررسي و مطابق روش هاي علمي معناشناسانه استدلال هاي وي ارزيابي علمي و نقاط لغزش وي بيان شده است. مهم ترين نقدهاي وارد بر نظر يوسف دره حداد عبارت است از: «عدم توجه به تمام آيات مرتبط با موضوع»، «عدم توجه کافي به علم لغت و شيوه استعمال واژگان نزد عرب زبانان»، «عدم توجه به مباحث تاريخي» و «نداشتن دليل معتبر علمي».

قاضی عین القضاه همدانی( م525ه.ق) اززمره‌ عرفا و متفکران بزرگ اسلامی بشمار می‌آید که توجه خاصی به مسایل مربوط به قرآن و روایات داشته ، بدین خاطر آثار او مشحون از قرآن و روایات است. عین القضاه گذشته از جنبه‌ی عرفانی خود که همراه با کشف و شهودهای فراوان و عمیق بوده، جنبه‌ی زبانشناسی نیز داشته است که از این لحاظ می‌توان او را از نظریه پردازان مسایل مربوط به زبانشناسی نیز در نظر آورد چنین عواملی عین القضاه را صاحب مکتب تأویلی می‌سازد که رمز و نماد از ویژگیهای آن است. عین القضاه با چنین پشتوانه‌ای به تأویل آیات و روایات می‌پردازد و آنان را از مقوله رمز دانسته و نمادی برای مفهومی بالاتر می‌داند. تأویلات عین القضاه در پنج حوزه‌ی محمّدشناسی(ص)، ابلیس شناسی، حروف مقطعه، ارکان پنجگانه اسلام و فرجام شناسی قابل بررسی است. ریشه‌ی تأویلات عین القضاه ، گذشته از کشف و شهود و رمز، به غلبه‌ی نگاه متافیزیکی در او بازگشت دارد. عین القضاه تحت تأثیر متفکران گنوسی اسلامی همچون، حلّاج، احمد غزالی و ... است که بواسطه‌ی آنان با تفکر و اندیشه های ایرانی از جمله زروانیت آشنایی داشته که این خود در جهت‌دهی فکری او در بسیاری از مسایل از جمله نظام دوآلیستی و دوبنی نقش اساسی داشته است. چنین عواملی از عین القضاه ، متافیزیستی بوجود آورده که نگاه بدبینانه‌ای به جهان ماده دارد و کاملاً محو در جهان روحانی است در چنین فضایی است که او تأویلات خود را ارایه می‌دهد. با تمامی این شرایط، سنجش اعتبار تأویلات عین القضاه باید درفضایی کاملاً عقلانی صورت گیرد؛ زیرا عین القضاه در وهله‌ی اوّل متفکری است که با توجه به مسایل پیش روی او در اندیشه‌ی اسلامی، اقدام به ارایه تأویلات نموده و در اغلب موارد نیز این تأویلات توأم با ارایه راه حل نیز می‌باشد که تأویلات مربوط به پیامبر(ص) و ابلیس از این مقوله است، که در کلیت قابل پذیرش و دفاع است. در خصوص سه حوزه‌ی دیگر، تأویلات او بیشتر ناظر به حقیقت آنان است زیرا او شیفته‌ی حقیقت و باطن امور است، بدین خاطر، بیان آن حقیقت نسبت به ظاهرقرآن و روایات در کلام او بارزتر است. در این راستا او هیچگاه در صدد نفی امور ظاهری چون صلاه، حج، صوم و ... نبوده است.کلید واژه‌ها: عین القضاه همدانی، قرآن، روایت، تأویل، رمز، گنوسی

دائره المعارف قرآنی لایدن، یکی از جدیدترین آثاری است که توسط قرآن پژوهان غیر مسلمان درباره موضوعات متعدد و معارف والای قرآن در سالهای اخیر به رشته تحریر درآمده است. از موضوعات مهم در مجلّدات پنجگانه دائره المعارف لایدن، توجه مولفان و پژوهشگران آن، به مباحث نبوّت و شاخصه های آن ( عصمت، وحی، اعجاز و مدیریت و رهبری) در قرآن بوده است و مقالات متعددی را نیز در این زمینه به خود اختصاص داده اند. با بررسی آثار دانشمندان و مفسران اهل سنت و نیز خاورشناسان در موضوع نبوّت وشاخصه های آن، چالش ها وشبهاتی قابل استخراج است که این رساله متکفل شناسایی، ارزیابی و میزان هم آوایی آنهاست، از این رو، هدف در پژوهش حاضر آن است تا با واقع نگری و بازخوانی دقیق و تقریر شبهات، تحلیل و بررسی آنها بر مبنای قرآن و آراء و اصول عقلی و روایی شیعه مدنظر قرار گیرد. در مسیر تحقیق با تحلیل علمی معلوم می گردد که بین دو مجموعه از تفاسیر علمای اهل سنت و به طور خاص مقالات دایره المعارف قرآن لایدن، هماهنگی معناداری قابل مشاهده است که از آن به "هم آوایی" تعبیر شده است. سوال اصلی عبارت است از: هم آوایی شبهات مستشرقان و منابع تفسیری اهل سنت در نبوّت عامه وخاصّه وشاخصه های آن درچه جنبه هایی است؟ نتایج حاصله عبارتند از اینکه نمادی از هم آوایی شبهات در محورهایی مانند عصمت، وحی، اعجاز و اخلاق فردی و اجتماعی پیامبران الهی و... قابل مشاهده است که با مبانی قرآنی، عقلی و روایی معتبر و مورد قبول فریقین می توان به نقد و پاسخ آنها پرداخت. روایات تفسیری متناسب با مبانی کلامی اهل سنت و روایات ضعیف، زمینه ساز اظهار نظرهای ناصوابِ مولفان لایدن درباره ی پیامبران شده است. علاوه برآن، صرف نظراز نکات مثبت مطرح شده از سوی برخی مولفان لایدن، عدم پایبندی آنان به مهم ترین منابع متقن موجود در همه ی فرقه های اسلامی بویژه شیعه و عدم رعایت اصل انصاف در پژوهش های خود، شبهات و لغزش های قابل تامّلی را در ترسیم شخصیت های الهی ووحیانی پیامبران الهی تقریر و بوجود آورده است.

نوشتار حاضر با عنوان «بررسی و نقد اندیشه‌های یوسف درّه حدّاد» در پی ارزیابی آرا و اندیشه‌های این نویسنده‌ی مسیحی است تا لغزش‌های او را به ویژه در مقام استفاده از آیات قرآن تبیین نماید. ویژگی‌های مطالعاتی یوسف درّه حدّاد که خواننده را در ابتدا مجذوب خود می‌کند، عبارتند از: مطرح نمودن مبحث گفتگوی ادیان، استنادهای مکرّر به آیات قرآن کریم، ارادئه‌ی مطالعات روشمند بر مبنای ادبیات عرب، مطالعات تاریخی و تفسیر قرآن به قرآن و مطالعات گسترده در زمینه‌های مختلف قرآنی از جمله مطالعات تفسیری، علوم قرآنی و تاریخی. امّا زمانی که وارد کتاب‌های او می‌شویم، مشاهده می‌کنیم که وی علی‌رغم آنکه در ظاهر مطالعات خود را روشمند و براساس آیات قرآن ارائه نموده، لیکن از آنجا که درصدد تحمیل اندیشه‌های خود بر قرآن کریم بوده، دچار لغزش‌های فاحشی در برداشت از آیات شده است.در این پژوهش ضمن معرّفی مهمترین کتاب‌های یوسف درّه حدّاد، ابتدا مهمترین اندیشه‌ی وی که عبارت است از: «عدم استقلال دعوت پیامبر اکرم-» نقد شده و سپس به‌صورت گذرا مهمترین اندیشه‌های فرعی ایشان بررسی شده است. به این منظور، با توجه به سیاق آیات، بررسی ریشه‌ی لغوی واژگان، کاربرد واژه در قرآن کریم، مباحث علم اصول (به ویژه مبحث الفاظ)، مثال‌های اهل زبان، شواهد تاریخی، منابع نویسنده و ارائه‌ی تناقض در سخنان نویسنده، نظرات و استدلال‌های ایشان به صورت جزئی مطرح و سپس نقاط لغزش وی بیان شده است.

بررسی ارتباط بین آیات یک سوره و ساختار معنایی، روش نوینی در تفسیر قرآن است. ساختار معنایی بیان می‌کند که هر سوره دارای یک غرض اصلی است و تمامی آیات و مباحث مطرح شده در سوره به آن غرض مرتبط می‏شوند. با بررسی سیاق آیات و دیگر روش‌های کشف غرض سوره مشخص گردید که غرض سوره «الاحزاب» "برطرف نمودن فشار وارده بر پیامبر(ص) از طرف گروههای مختلف جامعه" است. یکی از فواید ترسیم ساختار معنایی سوره‌ها کمک به حل اختلافات تفسیری است. در سوره «الاحزاب» در مورد آیه تطهیر اختلاف تفسیری وجود دارد. اهل سنت با استناد به سیاق آیات، مصداق «اهل البیت» در آیه تطهیر را همسران رسول الله (ص) و مفسران شیعه با استناد به روایات معصومان علیهم السلام مصداق «اهل البیت» را خمسه طیبه می‌دانند. لیکن بررسی دقیق سیاق آیات، ساختار معنایی و غرض سوره «الاحزاب»، دلیل اهل سنت را که سیاق آیات است، رد می‌نماید.

از میان مباحث کلامی بعد از مسأله جانشینی و خلافت، بحث از توحید و مباحث آن میان مسلمانان از نمود بیشتری برخوردار است. به طوری که در قرن اول هجری اهتمام ائمه شیعه به این مسأله قابل توجه است. امام علی(ع) به دلیل فراهم بودنِ شرایط سیاسی و اجتماعی در دوران خودش و نیز همراهی فوق‌العاده ایشان در کنار پیامبر(ص) نسبت به سایر امامان در قرن اول دارای روایات توحیدی بیشتری می‌باشد که به لحاظ محتوا می‌توان گفت ایشان بنای اعتقادی شیعه را بنیان کرده است. با توجه به بررسی‌های انجام شده می‌توان گفت که سیر بیان روایات توحیدی در قرن اول با پرداختن به موضوعاتی همچون تفسیر آیات توحیدی و تبیین مباحثی مانند اثبات الصانع، نفی الرؤیه و الجسم و الصوره، قضا و قدر، علم و قدرت الاهی همراه بوده است.

فهم قرآن و معنای آن در گرو فهم مفرده‌ها و مفاهیمی است که زنجیروار به­هم پیوسته و در ارتباطند. تکامد اسمی دسته­ای از واژه­های قرآن هستند که تنها یک بار در قرآن کریم به کار رفته­اند. لذا از نظر اهمیت به دلیل دشواری در فهم، نیاز به معناشناسی دارند. بر همین اساس لازمه فهم واژه­های تکآمد، بررسی و شناسایی ساختار، ریشه و واکاوی معنای آنها در کتب لغت و بررسی روابط هم نشینی و جانشینی می­باشد؛ تا هم ابزار شناخت درست و دقیق قرآن فراهم گردد و هم ترجمه­ها و تفسیرهایی که با بی­توجهی معنای این کلمات دچار لغزش شده­اند، آسیب‌شناسی گردند و در نتیجه الگویی مناسب برای معنا و ترجمه آنها ارائه گردد. بنابراین در مورد واژه منهاج در آیه 48 سوره مبارکه المائده به عنوان یک واژه تکامد اسمی مراحل فوق طی گردید و معنای واقعی آن با توجه به ریشه،ساختار از دل کتابهای لغوی بیرون کشیده شده؛ و مفهوم آن با عنایت به سیاق و روابط هم نشینی با واژه شرعه و روابط جانشینی با واژگانی که از لحاظ معنایی شبیه به واژه منهاج بودند از قبیل: صراط، سبیل، نجد، فجّ، حبک، جدد و ریع بررسی شده است نتیجه آن که اگرچه واژگان به ظاهر ترادف معنایی دارند اما این ترادف نسبی بوده و مطلق نیست. بلکه هر واژه­ای از لحاظ خصوصیت معنایی مفهومی مستقل از دیگر واژه‌ها دارد و واژه منهاج نیز به معنای راه روشن و آشکار است. و در نهایت سه ترجمه (میبدی، مکارم شیرازی و انصاریان) از واژه مذکور مورد آسیب شناسی قرار گرفته­اند و ترجمه پیشنهادی نگارنده بیان گردیده است.

نگاه ساختاری به سوره‌های قرآن، در دوران معاصر مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان قرار گرفته است. این جریان نوپا در عرصه تفسیر قرآن، نیازمند تقویت پشتوانه‌های نظری و کشف و تدوین روش‌های عملی کارآمد است. نوشتار حاضر کوشیده تا کارایی رویکرد پدیدارشناسانه را، به عنوان یک رویکرد نوین در تفسیر ساختاری قرآن، در کشف ساختار سوره یس بیازماید. این رویکرد می‌تواند با زدودن پیرایه‌ پیش‌فرض‌های مبتنی بر نگاه غیر ساختارگرایانه انباشته در سنت تفسیری، که مخفیانه در فرایند تفسیر مداخله کرده و مانع نگاه ساختارگرایانه به قرآن می‌شود، در کشف ساختار سوره‌های قرآن کارآمد باشد. این مواجهه پدیدارشناسانه معلوم می‌سازد که موضوع محوری در سوره یس، «احصاء تمام چیزها در امام مبین» است. این سوره دارای پنج بخش است که بخش نخست آن حاکی از ارسال رسول الله(ص) جهت انذار قوم خود به این موضوع است. در بخش‌های بعدی سوره خداوند این مفهوم را در قالب بیان سرگذشت یک قوم در سیر بشریت، با بیان آیات الهی در دنیا در پدیده‌هایی طبیعی و با توصیف احوال قیامت در قیامت تبیین می‌کند. آخرین بخش سوره به عنوان یک جمع‌بندی، این مفهوم را در سراسر پهنه عالم به تصویر می‌کشد. بر اساس این تبیین‌ها، مفهوم احصاء در امام مبین دارای سه مولفه مفهومی است؛ به ثمر و سرانجام رساندن، احاطه قدرت و به سهولت انجام دادن کار و شمولیت و فراگیری.