جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصل امکان‌های بدیل حکایت از این انگاره کم‌وبیش فراگیر دارد که عامل تنها در صورتی در قبال آنچه انجام داده دارای مسئولیت اخلاقی قلمداد می‌شود که در مرتبه تصمیم‌گیری یا کنشگری امکان عمل کردن یا تصمیم گرفتن به گونه دیگر را داشته باشد. اما فرانکفورت در مقابل تأکید می‌کند که گاه با نمونه‌هایی مواجهیم که گرچه شخص وادار به اتخاذ تصمیم یا انجام دادن عمل نشده، اما اجتناب از انجام دادن آن نیز برای او ناممکن بوده و با این حال عامل را از نظر اخلاقی مسئول برمی‌شماریم. «کورسوی آزادی» در کنار دفاع دوحدّی از مهم‌ترین پاسخ فیلسوفان به الگوی فرانکفورتی و نفی اصل امکان‌های بدیل در آن بوده است. مطابق راهبرد کورسوی آزادی، مثال‌های فرانکفورت همۀ امکان‌های بدیل را منتفی نمی‌سازند و هنوز کورسوهایی از آزادی وجود دارد. به عبارتی در یک نمونۀ فرانکفورتی، اگرچه عامل به سبب وجود یک مداخله‌گر فاقد گزینه‌های متعارف گشوده است، اما در عوض مقدار ناچیزی از امکان‌های بدیل باقی‌مانده را می‌توان پیش روی عامل مشاهده کرد که به نظر می‌رسد مسئولیت اخلاقی او را توجیه می‌کند. «اِشکال نیرومندیِ» فیشر و استامپ مهم‌ترین چالش پیش روی این راهبرد است که به نظر می‌رسد کارآمدی لازم در دفاع از نمونه‌های فرانکفورتی را نداشته است.

براساس اصل امکان‌های بدیل، عامل، تنها در صورتی در قبال آنچه انجام داده است، مسئولیت اخلاقی دارد که می‌توانست به گونه‌ای دیگر عمل کند یا تصمیم بگیرد. در مقابل این دیدگاه، فرانکفورت تأکید می‌کند که گاه با شرایطی مواجهیم که اگرچه شخص وادار به انجام عمل نشده، اما اجتناب از انجام آن هم برای او ناممکن است و با این حال عامل را از نظر اخلاقی، مسئول می‌دانیم. دفاع دوحدّی مهمترین پاسخ فیلسوفان به الگوی فرانکفورتی و نفی اصل امکان‌های بدیل در آن بوده است و مطابق آن، چه تعیُّن علّی در میان پدیده‌ها حاکم باشد و چه نباشد، ادعای فرانکفورتی تحقق نمی‌یابد و ما نمی‌توانیم با عاملی مواجه شویم که از نظر اخلاقی در قبال فعلی مسئول باشد، در حالی‌که هیچ‌گونه امکان جایگزینی در اختیار ندارد؛ زیرا در حالت عدم تعین علّی، هیچ رابطۀ ضروری و قابل‌پیش‌بینی‌ای میان قرائن و حرکات پیشین عامل و انتخاب و رفتار لاحق او وجود ندارد. در حقیقت او هنوز امکان بدیل اجتناب از یک فعل مشخص را پیش‌رو دارد و در حالت وجوب و تعین علّی هم مسئولیت اخلاقی شخص، منتفی و بی‌معنا می‌شود. فرآیند مغزی مداخله‌گر و انسداد منطوی، از جمله پاسخ‌های فرانکفورتی به این رهیافت است که البته کارآمدی لازم در دفاع از فرانکفورت را ندارد.

این نوشتار متکفّل تبیین و بررسی رهیافت جدیدی از جان مارتین فیشر در حل تعارض احتمالی میان علم خطاناپذیر و سابق خداوند با مسئولیت اخلاقی عامل است. اگر چه فیشر از یک‌سو اوصافی چون علم را از ویژگی‌های ذاتی و خطاناپذیر الهی برشمرده و همچنین خداوند را متصف به ازلیت زمانی غیرتومیستی در همان چارچوب زمانی موجودات مادی می‌کند و در نهایت‌‌، اصل ثبات گذشته و فقدان کنترل انسان بر رخدادهای انقضاء یافتهٔ زمانی را می‌پذیرد و در بادی امر با تعارض چنین علم پیشینی با ارادهٔ آزاد انسان در کنش‌ها مواجه می‌شود‌‌، اما سنخ دیدگاه او در باب ماهیت اختیار انسان‌‌، او را از این چالش می‌رهاند. در تلقی فرانکفورتی فیشر اختیار عامل مسبوق به توانایی او برای مبادرت به کنش بدیل در روندِ خلاف واقع نیست و از همین‌رو‌‌، اگر هم علم الهی مرادف با یکسویه شدن فعل باشد، چنین پیامدی برابر با انتفای اختیار و آزادی عمل انسان نخواهد بود. در این مقاله پس از تبیین مختصر دیدگاه فیشر - در باب علم پیشین الهی - ، بررسی اصل ثبات گذشته و امکان‌های بدیل و رهیافت فرانکفورتی فیشر در برابر آن‌‌، به ارزیابی راه حل فیشر می‌پردازیم و ملاحظه می‌کنیم که به هر حال، تصور وجود بدیل فعل برای تحقّق اختیار عامل‌‌، اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

نسبت میان وجوب علّی و مسئولیت اخلاقی از درازدامنه‌ترین مباحث دهه‌های اخیر در میان فیلسوفان اخلاق غرب بوده است. مقاله پیش‌رو می‌کوشد تا در گام نخست نقشه جامعی از الگوهای مختلف این متفکران را در پاسخ به مسئله اخیر ارائه و سپس تقریرهای ناسازگارگروانه از آن را تبیین و بررسی نماید. آنچنان که خواهیم دید دیدگاه مختار تعین گرایان سخت و راه‌حل مورد نظر اختیارگرایان به سبب اشکالات و کاستی-هایی چون تنزل عامل‌های اخلاقی، تخریب مفهوم مسئولیت اخلاقی و یا میان تهی نمودن مفهوم کنترل در عامل اخلاقی چندان کارامد نبوده است . بعد از بررسی می توان اذعان کرد، هنوز هم رهیافت فیلسوفان مسلمان از قوت بیشتری برخوردار است. اندیشمندان مسلمان اگرچه چندان اقبالی به بحث مستقل و مستوفایی از مسئولیت اخلاقی نداشته‌اند، اما در کنار طرح مباحث پراکنده‌ای در خصوص منشاء و قلمرو مسئولیت انسان، به موضوع اختیار عامل اخلاقی در کشاکش با دو محظور علم و ارادة پیشین الهی و نیز ضرورت سابق علّی توجه جدّی داشته و اصولاً کوشیده‌اند تا تقریری سازگارگرایانه و منسجم در این باب ارائه کنند.

چکیده ندارد.

فیلسوفان ناسازگارگرا با اتکا بر دو شرط «لزوم بدیل‌های گشوده برای عامل اخلاقی» و «انتخاب‌گری اصیل شخص از میان این بدیل‌های محتمل» و نیز منشاء حقیقی‌بودن او نسبت به کنش‌هایش، ضرورت و تعیّن علّی را با اراده آزاد و مسئولیت اخلاقی متعارض برشمرده‌اند. ون اینوگن ازجمله این فیلسوفان است که با استدلالی مستقیم و بی‌آنکه از مفاهیمی همچون «توانایی عمل به‌گونه‌ای دیگر» یا «اجتناب‌پذیری» یاری بگیرد، می‌کوشد تا هرگونه تعیّن علّی را مستلزم انتقال عدم مسئولیت به عامل اخلاقی معرفی کند، زیرا از منظر وی چنین ضرورت اجتناب‌ناپذیری مرادف با فقدان اراده آزاد و مسئولیت اخلاقی عامل در برابر رخداد و در گام واپسین نتایج و پیامدهای آن است. اما در این مقاله نشان می‌دهیم که مقدمه نخست این استدلال و تصویری که او از نسبت ضرورت علّی با آزادی اراده در کنش‌های انسانی ارائه می‌دهد، نامقبول و مخدوش است.

گذشته از شرايط مسئوليت اخلاقي و پرسش هنجاري معطوف به نسبت اين سنخ از مسئوليت با تعين و ضرورت سابق علّي و يا علم پيشين و خطاناپذير الهي، که از جذاب‌ترين و پرچالش‌ترين مباحث فلسفة اخلاق در سده‌هاي اخير بوده است، قلمرو چنين مسئوليتي و اساس بنيادين آن نيز خود از مسائل مهم اين حوزه به‌شمار مي‌آيد. اين نوشتار به روش تحليلي ـ توصيفي درصدد بررسي دامنة مسئوليت عامل اخلاقي در نگرش اسلامي با اتکا به تحليل آموزه‌هاي ديني است و مطابق آن، مسئوليت اخلاقي انسان بر مبناي عبوديت و بندگي انسان سامان يافته و قلمرو موسّع آن، چنان در جهان هستي گسترش مي­يابد که از يک‌سو، ناظر به تکاليف و وظايف عامل اخلاقي در برابر حضرت حق و اوامر و نواهي وي است، و از ديگر سو، بيانگر مسئوليت شخص در برابر خود و کوچک‌ترين و پنهان‌ترين نيات، گمان‌ها، پندارها و باورها، عواطف و هيجانات، کنش‌هاي برآمده از عواطف يا باورهاي خود و در نهايت، معطوف به ديگر موجودات امکاني پيرامون فرد است.

تتعدد و تنوع ادیان واقعیت انکار ناپذیری است که انسان امروز ناگزیر به اتخاذ موضعی موجه نموده است. این نوشتار در صدد است ضمن تحلیل و تبیین کثرت گرایی دینی به دو سوال اساسی پاسخی رضایت بخش ارائه نماید: اولا کدام دین " حق" است و چرا؟ ثانیا چه دینی قادر خواهد بود ما را به نجات رهنمون گردد؟ جان هیک که نماینده شهیر پارادایم پلورابیسم دینی است، حقانیت و رستگاری را امری متکثر قلمداد و آنها را از طریق ادیان گوناگون قابل تحصیل می داند. هویت دینی و شانس تولد، جهانی شدن، تفکیک نوم از فنومن و ... از دلایلی است که هیک بر این مدعای خویش اقامه می نماید. الگوی دیگری که در این نوشتار مورد بحث قرار گرفته است، وحدت متعالی ادیان می باشد. سرمشقی نخبه گرا و تصوف محور از سید حسین نصر، در این تکثرگرائی باطنی، تمامی ادیان زنده از منبع الهی بهره مندند و به رغم تفاوت در ظاهر، باطن آنها یکسان است. وی تفاوت جایگاه امر مطلق و نیز وجود عناصر متداخل در میان ادیان را از دلایل وجود یک وحدت متعالی بین آنها ذکر می کند.بدین ترتب، هیک کثرت گرائی خود را غایت محتوم و ایدئولوژیکی ادیان می داند که در نهایت حد و مرزهای میان آنها برداشته سنت ها را بی معنا می کند. اما نصر دیدگاه خویش را ابزاری می بیند که بوسیله آن می توان کیفیات قدسی نستهای دیگر را تشخیص داد و لذا به اعتقاد او تحول دینی در اثر بازیابی سنت و ارزش های سنی به وقوع خوهد پیوست. اما علامه طباطبایی ادیان مختلف را مراحل تکامل یک روند تاریخی می دانند که در نتیجه با آمدن شریعت کامل یعنی اسلام تمام شرایع سابق نسخ می گردند و دیگر قادر به هدایت و تامین سعادت نخواهند بود.

این مقاله، درصدد نقد و بررسی اندیشه سیدحسین نصر در زمینه پارادایم «وحدت متعالی ادیان» در حکمت خالده است. دیدگاه نخبه‌گرا و سنّتی مبتنی بر حکمت خالده، بر آن است که معرفت، امری مقدّس و برآمده از عقل شهودی می‌باشد. از این نگاه بر خلاف فلسفه متکی بر عقل استدلالی که سرشتی غیرمتکثره و وحدانی دارد، دین بسان وسیله‌ای است که انسان را به خدا پیوند می‌دهد. حال آنکه سنّت، محتوای دین را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌سازد. در این منظر، ادیان دارای باطن یکسانی بوده، اختلاف ظاهری آنها، در نهایت به ظرفیت‌های مختلف بشری و سرانجام تجلّیات گوناگون حق، برمی‌گردد. دست‌کاری آدمیان نیز اگرچه در سایه دین اسلام با سهولت بیشتری تأمین می‌شود، اما تمامی ادیان به مثابه راه‌های پرفراز و نشیبی‌اند که سرانجام انسان را به قلّه سعادت و کامیابی می‌رسانند که در نتیجه، نفس در یک مرتبه بهجت‌آمیز وارد بهشت ابدی می‌شود. در این مقال، مؤلفه‌هایی همچون ترس، محبت و معرفت و یا تأکید بر سعادت و فضیلت مطرح که جملگی مبیّن این وحدت باطنی و مابعدالطبیعی میان ادیان است.