جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از بنیادی‌ترین و حتی شاید بتوان گفت بنیادی‌ترین نظریه در بین نظریه‌های فلسفی و عرفانی در سنت‌های فکری شرقی و غربی، نظریه وحدت وجود است. در سنت فکری اسلامی نیز نخست ابن‌عربی و سپس ملاصدرا به‌عنوان نقاط عطف تاریخی در عرفان و فلسفۀ اسلامی به این نظریه پرداخته و کمابیش نظام فکری خود را بر آن نهاده‌اند. پیدایش و رواج این تعبیر اصطلاحی حداقل در عرفان اسلامی جز به‌منظور تقریر دقیق و نهایی «توحید» که از اصول مسلم و ضروری دین مبین اسلام نبوده و نیست، اما عدم‌ درک صحیح مخالفان از این نظریه ازسویی و ابهام و ایهام در شرح و تفسیر آن از جانب موافقان ازسویی و حساسیت فقیهان و متکلمان نسبت به اصل اصول دین و تحفظ بر توحید و اجتناب از اشکال مردود این نظریه، بحث از آن را به معرکۀ تمام‌نشدنی آرا مبدل ساخته به‌طوری‌که حیات و ممات عرفان اسلامی و به همان‌سان، مرزبندی بین اسلام و کفر و راست‌کیشی و ارتداد بی‌تردید به اصول و فروع آن، گره خورده است. مرزبندی بین سه نظریه یگانه‌انگاری، دوگانه‌انگاری و وحدت وجود، عامل تعیین‌کننده در فهم درست نظریه وحدت وجود است. در طول تاریخ سنت‌های عرفانی، تحفظ بر اصل ارسطویی استحاله اجتماع نقیضین، فهم درست این نظریه را ناممکن ساخته و میراث گران‌بهای عارفان جهان را در محاق برده است. منطق و تفکر فازی با طرد اصل تناقض به تفسیر کامل این نظریه نائل می‌شود، راه بدفهمی این نظریه را می‌بندد و راه پاسخ به مخالفان را هموار می‌نماید.

در سال‌هاي اخير، موج توجه به عرفان‌‌ها و مشرب‌هاي معناگراي سکولار در جهان و کشور ما به شدت فراگير شده است. يکي از دلايل مهم عدم توانايي مسئولان براي مهار چنين پديده‌هايي، واقع‌گرا نبودن و نپذيرفتن شرايظ حقيقي اجتماع و نظريه‌پردازي بدون پشتوانه آماري است. منظور ما در اين بحث، آسيب‌شناسي علمي نوعي از دينداري است که واکنش‌هايي چون عرفان‌ها و مشرب‌هاي سکولار را سبب مي‌شود و همين‌ظور آسيب‌شناسي روابظ و مناسبات اجتماعي و فرهنگي است که ضايعه شناخت نادرست اسلام ناب محمدي(ص) را به وجود مي‌آورد و سبب غالب‌شدن گفتمان‌هاي غلظ و افراظي ديني و ضد ديني در کشور مي‌شود. نخستين مبناي نظري در اين جنبش‌ها بي‌شک، اومانيسم است. اومانيسم در اينجا به نيهيليسم و پوچ‌انگاري درباره فلسفه حيات انسان مي‌رسد و به انسان اجازه مي‌دهد که در اين وضع فاجعه‌آميز، هر چه مي‌تواند انجام دهد و دنيا در نهايت، بي‌معناست. در باب اقبال ايرانيان به جنبش‌هاي معناگرا از علل گوناگوني، مي‌توان سخن گفت که گاه برآمده از دل جريان کلي معناگرايي جهاني است که خود در واقع، معلول پديده جهاني‌شدن، رشد فناوري اظلاعات و سرعت دسترسي به منابع اظلاعاتي است و گاه اوضاع و احوال اقليمي فرهنگي و سياسي جامعه ايران، باعث بروز و بسظ جريان‌هاي مزبور در آن شده است.

بحث از سرشت زبان شناختی و منطقی شطحیات عرفانی، تحلیل محتوای این قبیل سخنان و گشودن رازهای نهفته در آن‌ها، چشم‌اندازی جدید از مواجهه تاریخی و سپس علمی با این پدیده است. تقریباً در همه آثاری که له و علیه شطحیات به نگارش درآمده‌اند، آن‌جایی که به انکار یا دفاع عقلانی از شطحیات پرداخته شده و نشانی از اثبات و رد توجیه منطقی این قبیل سخنان و تعابیر دیده می‌شود، منظور از عقل، عقل ارسطویی و مراد از منطق، منطق دوارزشی ارسطویی بوده است. با آن‌که منشأ اشکالات و مشکلات در شطحیات در ذات نامتعارض بل متناقض یا متناقض‌نمای آن‌هاست اما راه‌حل منطقی برای حل این مشکلات نه در منطق ارسطویی بلکه در منطقی به نام منطق فازی است که در گفته‌های مدافعان از شطحیات نیز به طور ضمنی و ناخودآگاه به آن اشاره شده است اما عادت تبعیت تاریخی از قوانین عقلی مشائی و قواعد منطقی ارسطویی، مجال رهایی از چارچوب تنگ و تاریک این منطق را به ذهن حتی برجسته‌ترین محققان در این عرصه از‌ جمله استیس نداده است.