جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر واکاوی رابطه مکتب دیوبندی با مذاهب اسلامی در شبه قاره هند است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که عالمان فرقه‏ دیوبندی برای تأثیرگذاری بر فرق و گرایشات مذهبی در هندوستان، تلاش‏های فراوانی داشته‌اند و در این عرصه همگرائی و پیوند فرقه دیوبندی با سایر مذاهب از کلیدواژه‏های اساسی آنان در حوزه دین و مذهب به‌شمار می‏رفت. آنان اختلاف و واگرائی‏های بنیادینی با سایر فرق اسلامی در زمینه اعتقادات دارند. اختلاف‌‌ها موجب تضاد این فرقه با فرق دیگری مانند بریلوی‌ها، مودودی، تصوف، اهل حدیث، سلفیان غیرمقلد، وهابیان و شیعیان شده است، به‌گونه‌‌ای که برخی از دیوبندی‏ها، پیروان پاره‌ای از مذاهب را اهل بدعت یا مشرک می‌‌دانند. بیشترین اختلاف دیوبندی‌ها و شیعیان در مورد «شفاعت، توسل، تقیّه، تحریف قرآن، عصمت ائمه(ع)، مهدویت، زیارت قبور، غیبت، مصحف فاطمه وغیره است». این دو مکتب در دشمنی با هندوها و انگلیسی‌ها همگرائی مسالمت‌آمیزی با هم داشتند.

با سقوط ایلخانان، ایران دچار ناآرامی شد. این شرایط با حمله تیمور به سبب کشتارهای بی‌رحمانه‌اش شدت گرفت و به دنبال آن، ایران از جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دچار التهابات فراوان شد. مجموع این رویدادها به ایجاد اندیشه‌های افراطی با جنبه‌های مذهبی، همچون شکل‌گیری حروفیان، انجامید. فضل‌اله استرآبادی، رهبر حروفیان، در ابتدا با تکیه بر شعائر شیعی و گسترش اندیشه‌های غالیانه، فعالیت خود را آغاز و در ادامه با تأکید و تقویت ‌اندیشه مهدویت، اذهان عمومی را به خود جلب کرد. این مقاله به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که تطور اندیشه مهدویت در آموزه‌های فضل‌اله استرآبادی به چه صورت بود. روش پژوهش در مقاله حاضر، توصیفی و مبتنی بر تحلیل داده‌های تاریخی است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که جنبش‌های سیاسی_اجتماعی و مذهبی از آن دسته تحولاتی هستند که در یک جامعه، عموماً به منظور پیشبرد اهداف و مقاومت در برابر حاکمان ظالم وقت به وقوع می‌پیوندند؛ ازاین‌رو فضل‌اله با توجه به فشار و ظلم متأثر از حملات مغولان و تیموریان بر مردم و با تکیه بر نیروی محرک مسئله ‌‌مهدویت، از آن در خیزش خود برای ایجاد مدینه فاضله و پیاده‌سازی این آرمان جهت تحقق عدالت اجتماعی بهره برد و دستاویزی برای رسیدن به اهدافش قرار داد. باید به این نکته توجه داشت که آموزه‌های فضل‌اله به‌تدریج و در گذر زمان شکل گرفتند.

بنی‌عباس از طریق نفوذ در شبکه داعیان هاشمی و کیسانی و درنهایت به‌دست‌گرفتن امور در خراسان، به دستیاری نظامیِ ابومسلم خراسانی شورش‌هایی راه‌اندازی کردند که منجر به تضعیف و درنهایت سقوط بنی‌امیه شد. در این راستا گروهی از نیروهای نظامی ابومسلم مشهور به «راوندیه» کمک شایانی به عباسیان انجام دادند. البته بعد از رسیدن عباسیان به قدرت، یک پشتوانه ایدئولوژیکی برای توجیه انتقال امامت و رهبری از هاشمیان به عباسیان، ضروری بود که در این جهت نیز راوندیان به کمک آمدند و روند انتقال امامت از محمد حنفیه به ابراهیم امام و از وی به عباسیان را تسریع بخشیدند؛ درنهایت با دیدگاه‌های خاص خود، امامت را به طریق وراثت از پیامبر(ص) به عبدالله بن عباس ترسیم نمودند. بر اساس منابع تاریخی، حتی برخی راوندیان که به غلات مشهور و از عقاید تندی برخوردار بودند و منصور عباسی را خدای خویش می‌دانستند، بعد از واقعه هاشمیه نیز همچنان در کنار منصور عباسی حضور داشته‌اند که این امر اهمیت راوندیان در نظر خلفای عباسی را نمایان می‌کند. این پژوهش که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است نشان می‌دهد راوندیان هم در قیام سیفی هم در ارائه نظریات عقیدتی، اولاً در انتقال قدرت به عباسیان و ثانیاً در تثبیت آن نقش پُراهمیتی را ایفا کرده‌اند

این مقاله بر موضوع مناسبات طغاتیموریان و سربداران متمرکز شده و می­ کوشد برپایه داده ­های سکه‌شناختی تحلیلی دقیق­تر از روابط این دو حکومت محلی به ­دست دهد. بنابر یافته ­ها، سربداران در مناسبات خود با طغاتیمور سیاستی مسالمت‌جویانه در پیش گرفتند و سکه‌های طغاتیمور در ‌گستره قلمرو آنان، در شهرهایی مانند سمنان، دامغان، اسفراین و سبزوار ضرب ‌می‌شد. علت اصلی این امر شرایط سیاسی جامعه آن روز به‌خصوص تهدیداتی است که حاکمان آل‌کرت بر سربداران اعمال می‌کردند و در نتیجه سربداران به‌منظور توسعه قلمرو خود و حفظ امنیت در مرزها، با طغاتیمور سیاست تعامل درپیش گرفتند، اما پس ‌از مرگ طغاتیمور سیاست تقابل و رویارویی و تلاش سربداران در زمینه استقلال و گسترش آموزه‌های شیعی تبلور بیش‌تری یافت.

کیسانیه از فِرَق‌ مهم شیعی است که در نیمه ‌دوم قرن ‌اول و نیمه ‌اول قرن ‌دوم هجری مطرح شد و در کانون‌ توجه قرار گرفت. کیسانیه ابتدا با تکیه بر شعائر شیعی و گسترش اندیشه‌های ‌غالیانه فعالیتش را آغاز، و در ادامه با تأکید و تمرکز بر مسئله‌ ‌مهدویت و تقویت آن در موضع نظامی‌سیاسی‌اش، علیه بنی‌‌امیه قیام کرد. این پژوهش در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: بهره‌مندی از مهدویت و اشاعه این اندیشه در میان پیروان این فرقه، تحت چه اوضاع و احوال و اهدافی مطرح شد؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که جنبش‌های سیاسی‌اجتماعی و مذهبی از آن دسته تحولاتی است که در جامعه، عموماً به منظور پیشبرد اهداف و مقاومت در برابر حاکمان‌ ظالم وقت به وقوع می‌پیوندد؛ لذا کیسانیه با توجه به فشار، خفقان و ظلمی که امویان بر مردم روا می‌داشتند با تکیه بر مسئله‌ ‌مهدویت به عنوان نیرویی ‌محرک، در خیزش خود برای ایجاد مدینه ‌فاضله و تحققش از این آرمان استفاده کردند. باید به این نکته توجه داشت که اندیشه ‌مهدویت در کیسانیه در سیری فَرایشی مسیرش را پیمود، زیرا این اندیشه، ابتدا ریشه و پایه‌ای ‌استوار در این جنبش نداشت و در گذر زمان در فِرَق ‌منشعب از آن تغییر مسیر و نگرش داد. این پژوهش در صدد است با بهره‌گیری از روش تاریخی، مبتنی بر توصیف و تحلیل داده‌های ‌تاریخی به پرسش اصلی پاسخ دهد.

هم­زمان با تألیف آثار متعدد در رشته جغرافیای توصیفی در قرن سوم هجری، کتاب البلدان نوشته ابن ­فقیه همدانی نیز در اواخر این قرن نگاشته شد. ابن­ فقیه بر اساس تقسیم مکاتب جغرافی­ نگاری اسلامی، پیرو مکتب عراقی است. وی در اثرش مکه را مرکز جهان دانسته و کتابش را با شرح این شهر آغاز کرده ­است. توجه به شیوه جغرافی­نگاری اقلیم یونانی و ایرانی در عین نگارش کتاب بر مبنای نواحی، نیاوردن نقشه، عجایب­ نگاری فراوان و پرهیز از خردگرایی و نیز پررنگ­بودن مایه­های هویت­ گرایانه میهنی از ویژگی­های جغرافی ­نگاری اوست. از نظر نوع ­شناسی نیز کتاب البلدان به جغرافیای اقتصادی و انسانی نزدی ک­تر است. اهمیت دیگر اثر، کمک به گره ­گشایی از بعضی مفاهیم تاریخی و فرهنگی ایران است. همچنین به­ علت فقدان سفر و مشاهدات میدانی، ابن­ فقیه از نظر منابع اطلاعاتی، بیشتر متکی بر منابع مکتوب و شنیداری است. این پژوهش تلاش دارد با روش تاریخی و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، مکتب روشی و شیوه جغرافی­ نگاری وی را واکاوی و تحلیل کند.

پژوهش حاضر چگونگی و چرایی رفتار خلفای عباسی در مواجهه با شیعیان امامیه را می‌کاود و به این پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که رفتار خلفا با شیعیان امامیه در مقطع تاریخی ۲۳۲-۳۲۹ ه.ق. چگونه بوده و رفتار آنها بر چه عوامل و دلایلی استوار بوده است. همچنین، به این پرسش پرداخته است که بازتاب این رفتار چه وضعیتی را برای شیعیان ایجاد کرده است. این پژوهش بر اساس شیوه تبیین تاریخی سامان پذیرفته و یافته‌هایش نشان می‌دهد که رفتار خلفای عباسی، از زمان متوکل تا پایان خلافت الراضی بالله، پیرو مشی ثابتی نبوده و آنها بنا بر عواملی همچون مشروعیت‌خواهی، اقتدارطلبی، و ضرورت‌های سیاسی، رفتاری از سطح خشونت‌آمیز تا مسالمت‌آمیز در قبال شیعیان امامیه در پیش گرفته‌اند. تبعات رفتار خصومت‌آمیز آنان نتایجی در نظام اجتماعی شیعیان مانند سرکوب، فشار اقتصادی، محدودیت فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی، برکناری از مناصب، بدرفتاری با بزرگان مذهبی، توهین به مقدسات و تخریب قبور ائمه شیعی داشته است. همچنین، پیامدهای رفتار مسالمت‌آمیز خلفا باعث ورود خاندان‌های شیعی به مناصب دیوانی و حتی وزارت شد. آنها با احراز این مناصب، برای برداشتن ظلم از شیعیان، بهبود وضعیت اقتصادی و انجام‌دادن فعالیت‌های فرهنگی در جهت حفاظت از تشیع در وضعیتی مطلوب‌تر گام برداشتند.

عدالت‌باوری و ظلم‌ستیزی در ادوار مختلف ایران‌زمین باعث بروز بسیاری از نحله‌های فکری و سیاسی در این کشور شده است؛ حروفیه و اخوان‌الصفا از جمله فرقه‌هایی هستند که با رویکرد عدالت‌گستری در ایران ظهور کردند؛ و اگرچه با هم مفارقت زمانی دارند، اما در هر دو حوزه نظر و عمل نسبت‌های در خور ‌توجهی دارند؛ در حوزه نظر، حروفیه نیز همانند اخوان‌الصفا بر سیادت کلمه و حرف تأکید بسیار دارند و معتقدند فقط کلمه از اصالت و مانایی برخوردار است. به بیان کلی، حوزه عمل یا همان سیاست عملی محل اصلی مناقشه این دو با یکدیگر است؛ این در حالی است که در عالم نظر تفاوت چندانی بین این دو وجود ندارد؛ بر این اساس، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که مبانی نظری و عملی شریعت از دیدگاه اخوان‌الصفا و حروفیه چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد؛ فرضیه پژوهش حاضر این است که اخوان‌الصفا و حروفیه اگرچه در حوزه مبانی نظری شریعت اشتراک نظر دارند، اما در حوزه عملی شریعت، که در پیوند با سیاست است، با هم تفاوت دارند. این پژوهش با هدف بررسی کلیات فکری و عملی اخوان‌الصفا و حروفیه در حوزه‌های دین و سیاست به روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است.

این مقاله با واکاوی خلافت الناصر لدین اله، سی و چهارمین خلیفه عباسی در صدد پرداختن به رابطه هوشمندی و تدبیر سیاسی خلفا با توسعه سیاسی، اجتماعی دستگاه خلافت و نیز جهان اسلام است. به سخن دیگر نویسنده کوشیده تا با واکاوی کارنامه این خلیفه، چگونگی و چرایی دستیابی به این موفقیت را دریابد. آنچه یافته این پژوهش است آنکه، تاریخ خلافت در دوره الناصر، شاهد پیشرفت های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی چشمگیری بوده است. این خلیفه توانست با بهره گیری از توانایی های بالقوه و بالفعل جهان اسلام و استقرار وحدت سیاسی در قلمرو امپراتوری اسلامی، گام های موثری در اعتلای قدرت دنیوی و معنوی دستگاه خلافت عباسی بردارد. این مساله در زمانی صورت پذیرفت که قدرت دنیوی خلافت عباسی در سراشیب انحطاط افتاده و توانایی اداره و انتظام امور را نداشته است.

جریان اندرزنامه نویسی یکی از مهم ترین زمینه های اصلی انتقال دهنده اندیشه ایران شهری در تاریخ ایران اسلامی به شمار می آید. هجوم های متعدد خارجی به ایران شهر، از جمله هجوم اعراب مسلمان و هجوم مغولان، و از سوی دیگر، مهاجرت ترکان، این ضرورت را نزد نخبگان ایرانی ایجاب نمود تا با به تحرک در آوردن اندیشه های ایران شهری از طریق اندرزنامه نویسی، مقدمات آشناسازی آنان را با آداب حکومت داری و ملک داری فراهم آورند.این نوشتار می کوشد با واکاوی اندرزنامه های سیاسی این عصر، علل و چگونگی استمرار این جریان را در عصر حاکمیت ایلخانی بشناسد. برای دستیابی به این مهم، نخست به اختصار به زمانه و زندگی این نخبگان خواهیم پرداخت، تا معلوم شود که اوضاع سیاسی حاکم بر این زمانه چگونه بوده و این جریان در چه بستر سیاسی - اجتماعی ای تداوم یافته است؛ سپس، اصول فکری آنان را در چارچوب اندیشه ایران شهری بررسی خواهیم نمود؛ و سرانجام به این مهم توجه خواهد شد که علل تحرک جریان اندرز نامه نویسی در عصر یادشده، چه بوده است.بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و روش تطبیقی، معلوم می شود، آنچه در اندیشه اندرزنامه نویسان این عصر می گذرد، تقویت نظریه حکومت متمرکز بر اساس اندیشه ایران شهری، به منظور بهبود شرایط و کاهش آسیب های اجتماعی پس از یک دوره ویرانی و آشفتگی است؛ بدین روی، آنان کوشیده اند با تبیین بایستگی های فرمانروا، او را در نیل به این هدف یاری رسانند.