جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آشنایی با تاریخچه نهضت اصلاح‌طلبی و احیاگری در جهان اسلام که از مقدمات لازم بحث است در سه مقطع تاریخی انجام گرفته است : مقطع نخست از قرن اول هجری تا عصر سیدجمال، مقطع دوم از عصر سید تا پایان جنگ دوم جهانی و مقطع سوم: عصر امام‌خمینی(ره). در تاریخ نهضت شاهد انواعی از نظریه‌های احیاگرانه بوده‌ایم که چندنظریهء کلان ذیل چشمگیرتر بوده‌اند: -1 تفسیر علمی متون دینی -2 اصل اجتهاد -3 ایدئولوژیک کردن دین -4 احیای عینی شریعت -5 مکتب تفکیک ، -6 قبض و بسط تئوریک شریعت . هر یک از مصلحان و احیاگران برای نیل به مقصود خویش شیوه‌ای خاص را در پیش گرفته که می‌توان آنهمه گوناگونی را در ذیل دو شیوهء کلی: رفورمی اصلاحی و حماسی انقلابی گردآورد. صرف نظر از جزئیات ، چهرهء نهضت پس از سیدجمال تا پایان جنگ دوم جهانی در شیوهء اصلاح و از آن پس با تشکیل جنبشهای آزادی‌بخش بر حماسه و انقلاب تکیه نمود. تنوع نظریه‌ها و شیوه‌ها تابعی از تنوع اندیشهء دینی، اوضاع و شرایط، تعلیل انحطاط تمدن اسلامی، جهانشناسی عصری، توان و مزاج شخصیتی آنها است . از این رو کاوش در اعتلا و انحطاط تمدن اسلامی و مقولات نوینی چون: علم جدید، جهان نو، تمدن مغرب زمین و اقتباس از آن، دموکراسی و آزادی، عقلانیت ، فرهنگ و هویت ، دین و سیاست و .... جمله مباحث محوری احیاگری است که در این پایان‌نامه خصوصا از منظر مصلحان و احیاگران جهان اسلام مورد بحث قرار گرفته است .

نجفقلی حبیبی، استاد بازنشسته دانشگاه به بیان مطالبی در زمینه میراث معنوی حکمت فهلوی در آثار و اندیشه سهروردی پرداخت و با ذکر مثال‌هایی از حکمه‌الاشراق، نشان داد که او چگونه تحت تأثیر حکمت ایرانیان باستان بوده است.

جهت تبیین نسبت میان علم و عمل، لازم است قبل از هرچیزی منشأ و خاستگاه این دو امر یعنی نفس ناطقه انسان از منظر عرفان اسلامی مورد مطالعه قرار گیرد. از دیدگاه عارفان مسلمان، ‌انسان مظهر جامع اسماء الهی و نسخه عالم تکوین است. کمال و سعادت واقعی انسان نیز در نیل به «قرب» الهی است و این یعنی ارتقاء نفس ناطقه از نازل‌ترین مرتبه (ناسوت) به عوالم و نشئات بالاتر یعنی ملکوت، جبروت و لاهوت. آدمی برای حرکت در این مسیر، زاد و توشه‌ای جز علم و عمل ندارد. علم یک حقیقت وجودی مشکک است که به دو قسم حصولی و حضوری تقسیم می‌شود. علم حصولی یا علم دراست مقدمه عمل جوارحی و جوانحی است و این دو قسم عمل، خود شرط تحقق علم حضوری یا علم وراثت می‌باشند. البته علم حضوری نیز به نوبه خود سطح کیفی عمل جوارحی و جوانحی را ارتقاء‌ می‌بخشد. پس علم و عمل دو مقوله درهم تنیده و ممزوج با یکدیگرند و اساساً نمی‌توان آنها را جدای از همدیگر تلقی کرد. دقت نظر و تأمل بر دو مفهوم «فکر» و «ذکر» و تحول و تطور فکر به ذکر، بیانگر این امتزاج و درهم آمیختگی علم و عمل در عرفان اسلامی است. همچنین ایمان و توحید دو امر مهمی هستند که قطع‌نظر از جایگاه آنها در شریعت و کلام اسلامی، در حوزه عرفان نیز سهم بسزایی در تعیین نسبت میان علم و عمل دارند. این نقش اساسی وقتی بیشتر آشکار می‌گردد که ذو مراتب بودن ایمان و توحید تبیین شود و نسبت آنها با مراتب یقین (علم الیقین،‌ عین الیقین، حق الیقین) مورد بررسی قرار گیرد. در خود توحید که از «توحید علم» آغاز می‌شود و به «توحید حال» و «توحید مشاهده» ختم می‌گردد، پیوند علم و عمل به طرز روشنی ملاحظه می‌شود؛ چه ابتدا و انتهای توحید از سنخ علم است و میانه آن از جنس عمل؛ یعنی «توحید حال» هرچند از «توحید علم» و «توحید مشاهده» بهره و حظّی دارد ولی خود عمل جوانحی است؛ پس توحید از علم (حصولی) آغاز می‌شود، به عمل (جوانحی) می‌رسد و به علم (حضوری) خاتمه می‌یابد.