جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش به جایگاه فلسفی عقل از نظر قرآن و سنت با توجه به اندیشه ها و آرای امام خمینی (ره) پرداخته شده است. پس از بررسی به صورت توصیفی تحلیلی از طریق مطالعه مبانی نظری، نتایج نشان می دهد که در ادیان الهی به ویژه دین مبین اسلام اهتمام ویژه ای درباره ی معقوله عقل شده است چرا که اسلام دینی است که، احکام آن مبنای عقلانی دارد. اسلام مانند ادیان دیگر، دین را فوق عقل قرار نمی دهد و نمی گوید:« دین فوق عقل است وعقل حق مداخله در مسائل دینی را ندارد». در اسلام بر تعقل و تفکر بسیار تأکید شده است، به طوری که تفکر از 70 هزار سال عبادت برتر دانسته شده است. تعداد زیادی از آیات قرآن در مورد عقل می باشند که حاکی از این موضوع است. به گونه ای که انسان را به تعقل دعوت می کند، و انسانی را که تفکر و تعقل نمی کند به چهار پایان (کر و لال) تشبیه کرده اند، هم چنین نتایج نشان می دهد که میوه و اثر اصلی عقل همان فضایل والای انسانی که اسلام به آنها امر کرده است، می باشد و عمل به این فضایل باعث رستگاری و سعادت انسان و دوری او از آتش جهنم می شوند و نهایتاً‌ این که تمام احادیث نعمت خرد را بالاترین ثروت می دانند. بر این اساس در جهان پر آشوب امروز که گرفتاری ها و مشکلات، روان انسان را مریض ساخته است و از معیارهای درست اخلاقی فاصله گرفته است. علت آن همین لغزش های عقلانی و عدم رشد صحیح عقل می باشد. البته هرگونه تفکر و تعقلی مورد تأیید دین نیست. دانستیم که در روایات و احادیث هم به عقل سفارش فراوانی شده است، به طوری که در احادیث از عقل تعبیر به پیامبر الهی شده است. امام خمینی (ره) نیز سفارش های فراوانی درباره ی تعقل و تفکر کرده است ازجمله دلایلی که امام خمینی(ره) برای اثبات حجیت عقل از نظر قرآن می آورند این است که قرآن برای احکام و دستورات شرعی فلسفه و حکمت ذکر می کند. ایشان استفاده تنها از عقل را کافی نمی دانند، بلکه وحی و رسالت انبیاء را مکمل آن می داند چرا که در برخی موارد عقل پاسخگو نیست و باید از وحی و تعلیمات انبیاء الهی بهره برد. همچنین در پژوهش حاضر سعی شده است به جنبه فلسفی عقل در قرآن و روایات با توجه به اندیشه های امام خمینی (ره) پرداخته شود.

«اصول و روش تربیتی پیامبران» موضوع اصلی این پژوهش است. این تحقیق، به دنبال بیان و تبیین معیارها و ملاک‌های تربیتی - اخلاقی است، که هریک از پیامبران در عصر خود با اُمّت خویش داشته‌اند تا توانسته رسالت هدایت خویش را به بهترین شکل به پایان برسانند. منابع اصلی این تحقیق، قرآن و روایات هستند؛ یعنی روش تربیتی پیامبران اولوالعزم و غیر اولوالعزمی مورد ارزیابی قرار گرفته که نام و سیره‌ی آن‌ها در قرآن ذکر شده است. اهمیت موضوع این تحقیق، آنجا خود را نشان می‌دهد که بدانیم: مسأله ی «تربیت» یکی از اساسی‌ترین نیازهای بشر در بُعد مادی و معنوی است؛ و زمینه‌های متعددی دارد؛ و تمایز انسان با حیوان و ربات، همین تربیت انسان است که او را اشرف مخلوقات قرار داده است. از این جهت، خداوند متعال برای تربیت انسان، پیامبرانی را مبعوث ساخته که صراط مستقیم را به او بنمایند، تا به درستکاری دنیوی و اخروی دست یابد؛ بنابراین هریک از پیامبران الهی به فرمان خدا، طبق سطح آگاهی مردم، شرایط جامعه و نیازهای روز قوم، روش تربیتی مخصوصی در پیش گرفته‌اند. البته همگی پیامبران، هم بر مردم ولایت ظاهری داشته‌اند و هم ولایت معنوی؛ و رسالت خود را بدون طلب هیچ‌گونه دستمزدی انجام داده‌اند؛ و تمامی آن‌ها یک هدف واحد را دنبال کرده‌اند و آن، دعوت مردم به یکتاپرستی، معاد و عمل صالح، و بازداشتن از مُنکرات و شرک و شیطان بوده است؛ اما روش‌های اختصاصی هر پیامبر، بنابر مقتضیات حال اُمّت خویش، شامل: امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، الگودهی، موعظه و پند و اندرز، أنذار و بشارت، بُرهان و دلیل عقلی و فلسفی، تشبیه و تمثیل و قصه‌گویی بوده است. لکن، روش تربیتی خاتم‌النبیین (ص)، جامع و تکمیل‌کننده‌ی روش‌های تمام انبیای الهی بوده است. اگرچه که به تعبیر قرآن، بسیاری از مردم، در برابر رسالت پیامبران مقاومت کرده و هدایت نشده‌اند؛ و بنابر وعده‌ی الهی هلاک شده و فقط عده‌ی کمی هدایت گشته و به سعادت نائل شده‌اند؛ اما باتوجه به گستردگی بحث، زمینه برای پژوهشگران آینده همواره باز است.

خلود از جمله مفاهیم مهم مرتبط با مساله معاد در دین است که در پیوند با برخی از مهم‌ترین مفاهیم دینی همچون معاد، عدالت، حکمت و رحمت الهی قرار دارد. خلود اهل بهشت چندان مایه اختلاف رای در میان اندیشمندان و متکلمین، فلاسفه و عرفای اسلامی نیست با این وصف پیرامون خلود در نار اختلاف رای در تفاسیر فریقین به چشم می خورد و به طور کلی دو جریان اصلی در تبیین مساله خلود به چشم می خورد. گروهی خلود در نار را در معنای ابدی و جاودانگی آن تفسیر کرده وگروه دیگر آن را به مثابه مکث طولانی گرفته اند. طرفداران هر دو رویکرد استدلال هایی مبتنی بر عقل و نقل ارائه کرده اند. در مطالعه حاضر به بررسی خلود در تفاسیر فریقین پرداخته شده است و بر همین اساس نیز خلود در بین امامیه، اشاعره و معتزله بررسی شده است. شیوه پژوهش توصیفی تحلیلی از نوع کیفی بوده است و تکنیک گردآوری داده های تحقیق نیز کتابخانه‌ای اسنادی بوده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که؛ اختلاف پیرامون خلود و احکام مترتب بر آن از دو حیث در بین فریقین وجود دارد. نخستین اختلاف از تعیین مصداق مخلد بر می خیزد و اختلاف دوم بر سر این است که آیا عذاب بردوام خواهد بود یا نه. امامیه بر این باورند که در مساله خلود در آتش این موضوع مختص کفار است و مومنین حتی مومن مرتکب گناه کبیره نیز اگر چه در عذاب او تردید نمی شود با این وصف مخلد در دوزخ نخواهد شد. اشاعره نیز بر همین باورند. با این حال معتزله که رویکردی عقلی به مساله دارند و کمتر به نقل می‌پردازند بر این باور هستند که نمی توان قائل به این موضوع بود که مدح؛ استحقاق پاداش ایجاد کند با این وصف ذم مستحق عذاب نباشد. در مساله مورد اختلاف دوم یعنی خلد در جهنم اختلاف نظر بیشتر میان اهل تصوف و اهل تشرع برقرار است تا میان اهل تشرع و اکثریت فریقین بر این موضوع اتفاق نظر دارند که خلد در عذاب برای کافر مخلد در دوزخ ابدی خواهد بود.

تفسیر ساختاری که بر پایه ی نظریه ی هدفمندی سوره ها استوار است، بیانگرآنست که هرسوره دارای یک هدف واحد می باشد که در انسجام و بهم پیوستگی آیات نقش دارد. لذا در این شیوه مفسر می کوشد که در سایه ی سیاق آیات، ارتباط و پیوستگی موجود بین آیات سوره را شناسایی کند تا غرض اصلی سوره کشف گردد. پژوهش حاضر که روش گردآوری آن کتابخانه ای و پردازش مطالب آن تحلیلی- توصیفی است، به خوبی آشکار می سازد که آیات سوره های معارج و نبأ به شکل ویژه ای بهم پیوسته و منسجم می باشند. آیات این دو سوره که به توصیف روز قیامت، صفات انسانهای خوب و بد، کیفرهای سخت و دردناک جهنمیان، پاداش پرهیزکاران، قدرت خداوند در آفرینش نظام هستی و هشدار به کافران در رابطه با قریب الوقوع بودن روز قیامت پرداخته است، در نهایت به یک هدف واحد منتهی می‌شوند و آن حتمی بودن وقوع روز قیامت و اثبات معاد با تکیه بر حکیمانه بودن نظام آفرینش است. واژگان کلیدی: تفسیر، ساختار، تفسیرساختاری، تناسب، سیاق، وحدت موضوعی، سوره ی معارج، سوره ی نبأ.

انسان در طول تاریخ برای کسب معرفت و شناخت، همواره از دو منبع بهره می برده است. یکی «وحی و حجت ظاهری الهی» است که خداوند به واسطه ی پیامبران و از طریق کتب آسمانی، انسان را با حقایق پیدا و پنهان جهان آشنا کرده است. و منبع دیگر، «عقل و حجت باطنی» است که آدمی از راه دقت در پدیده های طبیعی و تلاش فکری و تجربی به کسب معرفت و دانش نائل آمده است. نسبت میان این دو منبع معرفت و بررسی رابطه ی معرفت دینی و تجربی که از آن به عنوان رابطه ی «علم و دین» نام برده می شود از مهمترین دغدغه های اندیشمندان و متفکران در هر حوزه ی معرفتی و فکری بوده است. اینک قرآن کریم به عنوان معتبرترین منبع وحی الهی و آخرین کتاب آسمانی و کلام خداوندی، در سخنان بسیاری، آدمی را به تفکّر و تعقّل و تدبّر در آفرینش آسمانها و زمین و نبات و گیاه و حیوان و انسان، و بطور کلی «آفاق و أنفس» دعوت می کند. و ناگزیر باید این دعوت با عمل خداوندی تطبیق کند؛ و این چنین است که «قرآن و علم» با هم تلاقی می کنند. در ضمن این مطلب بدان معنا نیست که قرآن کتاب علوم طبیعی است که هر مکتشف و مخترعی بتواند از آن چیزی کشف کند یا کشفخود را بدان مستند سازد؛ آنچنان که کتاب اقتصاد، تاریخ و فلسفه نیست. اگر ما می گوییم مسائل علوم طبیعی در قرآن، به این معنا نیست که قرآن را کتاب ریاضی و فیزیک و شیمی و نجوم و... می دانیم؛ بلکه برآنیم برخی از اصطلاحات و تعابیر مربوط به مسائل طبیعی که در قرآن آمده است را بازگو کنیم و تفسیر دانشمندان درباره آن را بیان و بررسی نماییم و با کمک یافته های علوم طبیعی، تفسیر روشن تری را از این آیات ارائه دهیم و مطابقت آموزه های قرآن را با یافته های علوم بیان کنیم. به علاوه قرآن کریم در راه یابی به آفریدگار هستی چهره های گوناگونی را معرفی می کند؛ و برای خداشناسی هیچ گاه فکر بشر را در راه های پر پیچ و خم استدلال های دقیق، محصور نمی سازد. بلکه شاهکارهای حکمت و آثار قدرت را در مظاهر آفرینش، یادآور می شود و نیروی فکر را گاهی به آسمانها می کشد و در ماوراء جوّ پرواز می دهد، و زمانی در میدان پهناور زمین به جولان در می آورد. تا در نتیجه ی فکر و دقت، به آفریننده ی این دستگاه با عظمت، معرفت حاصل گردد. حال یکی از این چهره های خداشناسی که با موضوع این پژوهش نیز مرتبط است، «کشف و تفسیر آیات تکوینی، و راه یابی عقلانی و تجربی از رهگذر طبیعت است.» طبیعتی که مظهر فعل و صفت آفریدگار توانای هستی است و چیزی جز علم، ما را به اسرارش رهنمون نمی سازد. در این نوشتار سعی شده است که از طریق یکی از هزاران آیه ی کتاب تکوین آفرینش، یعنی «آب»، پیوند و ارتباطی با آیات کتاب تشریع برقرار سازد و با طرح مباحث مختلفی پیرامون این عنصر حیات بخش، بیان کند که این دو کتاب (طبیعت و شریعت) از یک منبع و سرچشمه ی واحد، هدایت می شوند. بنابراین مسئله ی ما در این پژوهش، طرح پرسشی اصلی، و نیز پرسش هایی فرعی در همین زمینه است که در قسمت پرسش های تحقیق خواهد آمد.

یکی از مباحث مهم مورد بحث فیلسوفان و عالمان دینی، عوالم پس از مرگ بویژه عالم برزخ است. مسأله عالم برزخ به عنوان عالمی فرای ماده، همواره مورد توجه بوده و به همین جهت در روایات ائمه معصومین (علیهم السلام) به آن زیاد پرداخته شده است. فیلسوفان اسلامی نیز در مباحث معاد، به بحث از عالمی واسطه میان دنیا و قیامت پرداخته‌اند. در این پژوهش به طرح دیدگاه‌های جوادی آملی و آلوسی در رابطه با عالم برزخ پرداخته شده است. آیات قرآن کاملا روشنگر این مسئله‌اند که بین این عالم و قیامت، عالم دیگری وجود دارد که آن را اصطلاحا عالم برزخ می‌نامند. دیدگاه جوادی آملی بسیار مطابق با روایات معصومین (علیهم السلام) می‌باشد و آلوسی حیات برزخی انبیاء را برتر از شهیدان دانسته و گفته که حیات برخی انبیاء با احادیث صحیح قابل اثبات است.

علامه طباطبایی اخلاق را ملکات فاضله می‌داند که تحصیل آن با تکرار عمل صالح به دست می‌آید. و اساس و معیار فعل اخلاقی را ذات مقدس خدا و عشق به او و کارکردهای اجتماعی اخلاق را تأمین سعادت دنیوی و اخروی، تأمین بهداشت جسمی و روحی انسان، اصلاح جامعه، ایجاد وحدت و همبستگی اجتماعی، تنظیم زندگی اجتماعی انسان، شکوفایی تمدن و فرهنگ، و... می‌داند. از دیدگاه ایشان جامعه برخوردار از عینیت و حیثیت حقوقی بوده و شخصیتی مستقل از تک تک افراد دارد و نیروی آن بر نیرو، فکر و شعور فرد غالب است. در نتیجه، اخلاق در دیدگاه او امری جدا از شرایط اجتماعی نیست و به محض تغییر شرایط، اخلاق هم تغییر می­کند. وی معتقد است قرآن با پذیرش وجود، عمر، کتاب، شعور، فهم، عمل، اطاعت و معصیت برای اجتماع، بر وجود مستقل آن دلالت دارد. علامه اخلاق را مؤثر در جامعه و متقابلاً نیز به تأثیر جامعه در اخلاق نظر دارد. به عقیده ایشان اخلاق، روح جامعه است؛ و قوانین اجتماعی در جامعه در گرو و بر عهده اخلاق می‌باشد. بین اخلاق و اعمال در جامعه ارتباط تعاملی وجود دارد و اعمال در عقاید و اخلاق، و عقاید در اخلاق و اعمال، و اخلاق در عقاید و اعمال مؤثر است.

ایزوتسو متأثر از مبانی معرفت‌شناختی ویتگنشتاین، بر آن شد تا با استفاده از معناشناسی به زبان قرآن و تحلیل معنایی مفاهیم اخلاقی- دینی بر اساس جهان‌بینی قرآن بپردازد. از نظر او، تفاوت معنایی واژگان، به سبب گوناگونی کاربرد آن‌ها در حوزۀ معنایی است. اگرچه یک واژه از معنای اساسی و اولیۀ واحدی برخوردار است، با ورود به یک نظام خاص، مثلاً جهان‌بینی قرآنی، عناصر تازۀ معنا‌شناختی پیدا می‌کند. بر اساس روش معناشناسی ایزوتسو، هر واژه‌ای در بافت و زمینه‌ای خاص، مثلاً قرآن، با اخذ ویژگی‌های آن واژه و مشتقاتش و در نهایت ارائۀ انگارۀ معنایی، معنا می‌یابد. البته، مجموعۀ باورها، پیش‌فرض‌ها و پیش‌فهم‌های فرد بر انگاره‌ای که به دست می‌دهد، تأثیر می‌گذارد. در این نوشتار، با اشاره به روش معنا‌شناسی ایزوتسو در مفاهیم اخلاقی- دینی قرآن، به تحلیل مبانی معرفت‌شناختی‌ای که وی متأثّر از ویتگنشتاین بوده است، از جمله «دیدن به عنوانِ»، «اصل زمینۀ معنایی» و «نظریۀ کاربردی معنا»، می‌پردازیم.