جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر درصدد تبیین معنای ایمان در کلام اسلامی یعنی خوارج، مرجئه، اشاعره، معتزله و امامیه است. خوارج اجماع دارند که مرتکب کبیره کافر محسوب می‌شود به این ترتیب اعمال ظاهری را جزء ذات ایمان می‌دانند و فقدان عمل را کفر به شمار می‌‌آورند. مرجئه بر خلاف خوارج عمل را از مفهوم ایمان خارج کرده‌اند و مرتکب گناه را مومن می‌دانند. آنان معتقدند کسی که معرفت به خدا و اقرار زبانی داشته باشد از مصونیت جانی و مالی و دنیوی برخوردار است و مخلد در آتش جهنم نیز نخواهد بود. اشاعره ماهیت ایمان را از مقوله تصدیق قلبی و نفسانی می‌دانند و مرادشان این است که تصدیق امر کسبی است که از روی اختیار و اراده صورت می‌گیرد. و این با علم و معرفت که امر کسبی نیست و اختیار در آن دخالتی ندارد فرق می‌کند. همچنین اشاعره قائل به مراتب ایمان است. با اینکه عمل را از متن ایمان خارج می‌دانند ولی این مراتب را در خود تصدیق می‌دانند به این معنا که خود تصدیق مراتبی دارد. معتزله می‌گوید: معنای لغوی ایمان همان تصدیق است و در لغت به متعلق تصدیق توجهی نشده است با این حساب اگر کسی وجود شیطان را تصدیق کند از جهت لغوی مصدق است ولی مومن نیست. پس تصدیق به تنهایی ماهیت ایمان را تشکیل نمی‌دهد، بلکه در شرع اسلام انجام و ترک گناهان نیز در حقیقت ایمان دخالت دارند. نکته قابل توجه اینکه خوارج که عمل را جزء ذات ایمان می‌دانستند مرتکب کبیره را کافر می‌نامیدند، اما معتزله مرتکب کبیره را نه مومن و نه کافر بلکه فاسق نامیدند و گفتند حکم ثالثی را دارد و آن عبارت (از منزله بین المنزلین) هر یک از این دو مقام ایمان و کفر ممکن است او را به طرف خود بکشاند. اگر توبه کرد جزء مومنان و اگر امور دیگری را کنار کبیره انجام داد کافر است. دانشمندان شیعه به این نتیجه رسیده‌اند که ایمان عبارت است از تصدیق، با معرفت قلبی نسبت به خدا و رسول و آنچه را که پیامبر از جانب خدا آورده است، و اقرار زبانی و عمل جوارحی را لوازم خارج از ذات ایمان می‌دانند. در ضمن معرفت را شرط لازم می‌داند و نه شرط کافی دیگر اینکه اختلاف و مراتب ایمان را به حسب اختلاف و خصوصیات و ویژگی مومنان می‌دانند. نویسنده بر آن است که ایمان برخواسته از نوع معرفتی است که با نفس آدمی گره خورده و شناخت در ایمان همانند علم به موضوع و محمول یک گذاره نیست بلکه ایمان نوع پیوند قلبی با گذاره‌های اعتقادی است که عنصر اختیار و اراده و خضوع قلبیدر تحقق آن نقش بسزایی دارد.