جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محور این مقاله، بررسى تفصیلى یک سند عثمانى است که هم‏اکنون در موزه توپقاپى سراى استانبول نگهدارى مى‏شود. این سند راجع به تحولات دو سال نخست پادشاهى طهماسب اول است که طى آن، اختلافات و دشمنى‏هاى نهفته میان نخبگان قزلباش علنى شد. در مرحله آغازینِ این دوره آشوب داخلى، جناحى از قزلباشان، به رهبرى کپک سلطان، به‏واسطه اقدامات دیوسلطان، حامل واقعى قدرت اجرایى در دربار، و متحدان او که با هدف کاستن از نفوذ واهمیت بزرگ‏ترین واحد قبیله‏اى ایران اوایل عصر صفوى، یعنى استاجلوها صورت مى‏گرفت، در معرض چالش قرار گرفتند. به این ترتیب، وقوع جنگ اجتناب‏ناپذیر شد. دیوسلطان، علاوه بر روملوها و شاه طهماسب که بازیچه‏اى بیش در دستان او نبود، توانست حمایت دو اتحادیه بزرگ قبیله‏اى، تکلّوها و شاملوها را جلب کند، در حالى که کپک سلطان مجبور شده بود به پشتیبانى متحدان هم قبیله خود بسنده کند. هر چند دیوسلطان پس از چهار نوبت جنگ پیاپى در آذربایجان و گیلان، توانست جان سالم از منازعه بیرون برد، مدت استیلاى او کوتاه بود، زیرا توسط رقباى تکلّوى خود که حکم قتل او را از شاه دریافت کرده بودند، کشته شد. سند مورد مطالعه در این مقاله، گوشه‏هایى از اعترافات یکى از حاضران در مراحل آغازین منازعه است؛ فردى به نام سید محمد بن ناصر کمونه که پس از جنگیدن با کپک سلطان علیه دیوسلطان مجبور شده بود به خاک عثمانى پناه برد. او پس از دست‏گیرى توسط خسرو پاشا، والى دیاربکر و رهبر و بنیان‏گذار تشکیلات جاسوسى عثمانیان در مرزهاى ایران، روایت خود را از اتفاقات پیش آمده در قلمرو شاه گزارش کرد. علاوه بر تذکره منسوب به شاه طهماسب که در آن کوشش شده است روایتى کاملاً حساب شده از منازعه توسط یکى از حاضران در آن ارائه شود، این سند تا جایى که مى‏دانیم، دومین منبع اطلاعاتى مستقیم در مورد هویت و مناصب امراى قزلباشى است که در میدان جنگ حضور داشتند.