جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش به بررسی تطبیقی تفسیر و تأویل اسماء الهی از دیدگاه دو عالم برجسته شیعه، امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی (ره)، می‌پردازد. اسماء و صفات الهی از جمله مباحث بنیادین در معارف اسلامی هستند که در قرآن کریم به عنوان ابزارهایی برای شناخت ذات و صفات خداوند معرفی شده‌اند. این تحقیق با تمرکز بر تفاسیر این دو متفکر، به دنبال تبیین نقاط اشتراک و افتراق در رویکردهای تفسیری و تأویلی آن‌ها است. امام خمینی با رویکرد عرفانی و شهودی، اسماء الهی را به عنوان حلقه واسط میان ذات حق و تجلیات آن در مراتب وجود می‌داند و بر مفاهیمی مانند فیض اقدس و فیض مقدس تأکید می‌کند. در مقابل، علامه طباطبایی با نگاه فلسفی و تفسیری، به تبیین منطقی و تحلیلی اسماء الهی در چارچوب نصوص قرآنی و روایات می‌پردازد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به بررسی تطبیقی این دو رویکرد پرداخته و تأثیر آن‌ها بر فهم معارف الهی را تحلیل می‌کند. نتایج این تحقیق می‌تواند به غنای ادبیات علمی در حوزه عرفان، فلسفه و تفسیر قرآن کمک کرده و زمینه‌ساز تحقیقات بیشتر در این حوزه باشد.

مسأله تکامل برزخی نفس پس از مفارقت از بدن مادی، به‌عنوان یکی از مسائل مهم فلسفی، عرفانی و کلامی است. این مسأله از گذشته تاکنون مورد توجه جدی اندیشمندان قرار داشته است. پژوهش حاضر به بررسی این مسأله از منظر دو اندشمند عارف و فیلسوف معاصر، امام خمینی (ره) و علامه حسن‌زاده آملی (ره)، پرداخته است. از نگاه این دو، تکامل برزخی از منظر آیات و روایات امری مسلم است؛ چالش این دیدگاه، توجیه فلسفی تکامل در عالم مثال (برزخ) است. با این فرض که ماده و حرکت جوهری در عالم مثال و عقل جریان ندارد. راه حل این دو فیلسوف و عارف در تصویر تکامل برزخی با تمسک به دیدگاه «تجدد امثال» است. به عبارتی دیگر، تبیین رابطه تکامل برزخی و تجدد امثال براساس دیدگاه امام خمینی (ره) و علامه حسن‌زاده (ره) از مهمترین مباحث پژوهش است. بر مبنای تجدد امثال، فرض تکامل در گرو خروج تدریجی از قوه به فعل و در بدن مادی نیست، بلکه، با ایجاد صورت اقوی از طرف فاعل در نفس جداشده از جسم رخ می‌دهد؛ چنین فرضی باعث طرح حرکت جوهری در عالم مثال نمی‌شود. گرچه نمی‌توان ادعا کرد این دیدگاه تنها بهترین توجیه فلسفی و عرفانی این معضل است، اما شاید از بهترین توجیه‌های عرفانی مسأله تکامل برزخی است که سازگاری با مبانی فلسفی دارد. براساس نظریه «تجدد امثال» و با توجه به برتری و تقدّم وجودی عالم برزخ (=عالم مثال یا ملکوت و یا عالم تجرّد غیرتام) و عالم عقل (= عالم جبروت و تجرّد تام ) می‌توان نتیجه گرفت که صور وجودی که در برزخ و قیامت برای افراد حاصل می‌شوند، کامل‌تر از صوری است که در جهان مادی بر نفس آدمی عارض می‌گردند. و البته نفس، قابلیت پذیرش صور بی‌انتهایی را دارد. در این تحقیق شیوه پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با ارجاع مستقیم به اندیشه‌های فلسفی عرفانی مورد نظر این دو فرهیخته معاصر بوده است.یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که استناد هردو اندیشمند به متون دینی شامل آیات و روایات در اصل مطرح شدن و اثبات مسأله، تببین مراتب عالم، انطباق آن با مراتب نفس، رابطه نفس و بدن و ابطال تناسخ از مهمترین نقاط مشترک نظرات آن‌ها می‌باشد؛ اما در بحث میزان و نوع استناد به آیات و روایات نیز، روش‌شناسی و رابطه تکامل برزخی با ضروریات دینی بخشی از تفاوت دیدگاه‌های هردو اندیشمند می‌باشد.

اعتقاد به مبدأ هستی در بین اقوام مختلف در طول تاریخ به گونه‌های مختلف وجود داشته است. بر اساس این عقیده مشترک در میان آدمی در اندیشه غرب «برهان اجماع عام» و در اندیشه دین اسلام «برهان فطرت» در اثبات وجود خداوند مطرح شد. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این سؤال است که امام خمینی(ره) چه رویکردی به برهان فطرت در اثبات خداوندشناسی دارد؟ در این پژوهش سعی شده با روش توصیفی تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای، پاسخ به این سؤال را در بررسی این دو برهان بیابیم. مهم‌ترین تقریر اجماع عام را جی. اچ. جویس با تکیه بر تقریر تنگنای شکاکیت ارائه داد و بر نقش عقل عمومی بشر بر عمومیت اعتقاد اصرار ورزید. ناقدان این برهان دلایل مختلفی ارائه داده اند. ازجمله: عدم همگانی بودن باور به خداوند و استقرایی بودن برخی از مقدمات، عدم ملازمه بین همگانی بودن و فطریت و بین فطری بودن با صدق. در بررسی برهان فطرت نیز بعد از اشاره به سیر تطور برهان سه تقریر تضایف مفهومی بین عاشق و محبوب، ذات اضافه بودن حقیقت محبت، اصل صیانت فطرت تبیین شد. برهان فطرت در تقریرهای معاصر با تکیه بر اصل علیت، نظم جهان، اصل تضایف و فقر وجودی، فطری بودن اعتقاد به وجود خداوند را اثبات می‌کند. در این پژوهش آراء امام خمینی(ره)، و دیگر علماء در باب برهان فطرت، مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که هر دو استدلال مبتنی بر اصل علیت، عام بودن اعتقاد به خداوند، بالقوه بودن خداوندشناسی فطری، منزه بودن فطرت یا عقل آدمی از خطا می‌باشد. با چشم‌پوشی از بعضی تفاوت‌های این دو استدلال، می‌توان ادعا کرد که تقریرهای این دو برهان بسیار نزدیک به یکدیگر هستند. در تحقیق حاضر این نتیجه دریافت شد که با وجود انتقادهایی که به برهان فطرت وارد شده، این استدلال از قوّت بیشتری نسبت به برهان اجماع عام برخوردار است؛ چرا که برهان اجماع عام با پل زدن از همگانی بودن به فطریت استحکام منطقی لازم را ندارد و مدافعان آن اظهار می‌دارند که با ضمیمه شدن به برهان علت نخستین کارایی خواهد داشت؛ بر خلاف برهان اجماع عام، قوام برهان فطرت بر اتفاق‌نظر عمومی نیست. هرچند امر فطری همگانی نیز می‌باشد و برهان فطرت بر فرض تمامیت، استدلالی مستقل بر وجود خداوند است.

تحقیقات نشان می‌دهد به دلایل مختلف از جمله آسانی اختلاط آنلاین افراد غیرهمجنس، امروزه خیانت‌های زناشویی در فضای مجازی در حال افزایش است. با وجودی که فضای مجازی در زمان حیات حضرت امام خمینی(ره) پدیده فراگیری نبود ولی می‌توان از رهنمودهای ایشان درباره رسانه و وفاداری در زندگی، به آرای آن حضرت در خصوص سوال اصلی این پژوهش پی برد: خیانت‌های مزبور که یکی از دلایل عمده طلاق و جدایی زوجین به شمار می‌روند، در نظام حقوقی فعلی جمهوری اسلامی ایران، چه ضمانت‌های اجرایی دارند تا جامعه از آسیب این پدیده مخرب در امان بماند؟ در این پژوهش ابتدا با روش کتابخانه، به گردآوری داده‌های علمی مربوط به خیانت‌های زناشویی سایبری و آسیب‌های آن به روابط افراد جامعه و نظرات حضرت امام خمینی(ره) درباره رسانه و وفاداری در خانواده اقدام شد و سپس با مطالعه هنجارهای حقوقی و قوانین موجود، وضعیت حقوقی خیانتهای زناشویی سایبری و ضمانت اجرای کیفری اجتناب از آنها، بررسی گردید و یافته‌های مطالعه به صورت کیفی مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان می‌دهد با وجود نظرات حضرت امام راحل(ره) درباره رسانه و لزوم وفاداری زوجین، خیانتهای زناشویی در فضای مجازی، در نظم حقوقی ایران شناخته شده نیست و ضمانت اجرایی حقوقی چندانی برای اجتناب از آن وجود ندارد و ضمانت‌های اجرایی کیفری این پدیده را تنها می‌توان زیرگروه جرایمی دانست که تحت عنوان روابط نامشروع شناخته می‌شوند. پیچیدگی فناورانه خیانت‌های زناشویی، تازه بودن وضعیت حقوقی آنها و اثرات مخربی که بر زندگی انسان‌ها دارد می‌طلبد مقنن به شکل شایسته‌ای تضامین اجرایی لازم برای منع این پدیده را فراهم آورد.

عشق(حب) در ادیان مختلف جهان، همواره یکی از مکاتب عرفانی بوده است و عشق انسان به خداوند، یکی از راههای وصول به او و فنای در ذات اوست اما راه دستیابی به این اکسیر اعظم، در بین آنها متفاوت است. دینهای هندی، مراقبه و ریاضت و گاه در کنار معرفت را راه چاره می دانند، دین مسیحیت به صرف ایمان بسنده کرده و دین یهودیت تنها با عمل به شریعت در پی اصطیاد آن‌ است. عرفان اسلامی و به تعبیر دقیقتر عرفان مرسوم اسلامی یا مسلمانان در طول قرنها، مکتب عشق(وحدت وجود) را در کنار مکتب زهد و مکتب معرفت(مکاشفه) به سالکان راه، نمایانده است و تلاشها و بررسیهای فراوانی در این زمینه صورت گرفته است. با این تفصیل، اهمیت عشق در عرفان اسلامی محرز است اما سخن در اینجا این است که نگاه قرآن به این مفهوم و کارکرد آن و البته راه دست یابی به آن چیست؟ عرفان برگرفته از قرآن و سنت پیشوایان شیعه، در این میان راه جامع و به تعبیری راه دیگری را ارائه نموده است و نتایجی دیگر و افزون را برای شخص سالک به ارمغان آورده است. این مدل ادعایی که نویسنده، آن را "تبعیت و عشق" می‌نامد در حقیقت مدلی است قرآنی که رسیدن به مرتبه حب الهی یعنی حب انسان به خدا را مترتب بر تبعیت از ولیّ خدا می داند. این آیه (31 آل عمران) که به صورت شرط و جواب شرط آمده است حب انسان به خدا را نشانه این می‌داند که وی از ولی خدا تبعیت کرده است. در تفاسیر ادبی مانند کشاف زمخشری در ذیل همین آیه کسی را که ادعای حب الهی می‌کند اما مخالف سنت پیامبر عمل می‌کند را کذاب نامیده است(زمخشری، کشاف، ج 1، ص 382) الجدول فی الاعراب نیز به شرط و جواب بودن تعبیر قرآنی در این آیه، تصریح کرده است(محمود صافی، الجدول فی الاعراب، ج 1 ص 312). فخر رازی در تفسیر کبیر صراحتاً ترتب حب انسان نسبت به خداوند بر تبعیت و عمل را بیان می کند.(فخر زازی، تفسیر الکبیر، ج 3، ص 17-18) اکنون مسأله رساله حاضر این است که بر اساس آیه مبارکه 31 آل عمران؛ «قُل إِن کُنتُم تُحِبُّونَ ?للَّهَ فاتَّبِعُونِی یُحبِبکُمُ ?للَّهُ ...»، شرط وصول به مرتبه و مقام و منزل عشق الهی(منزل 61 در منازل السائرین) در قوس صعود، تبعیّت از ولیّ خداست که در آیه بعد نیز به مصادیقی از آن تبعیّت اشاره شده است؛ «قُل أَطِیعُواْ ?للَّهَ وَ?لرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّواْ فَإِنَّ ?للَّهَ لَا یُحِبُّ ?لکَفِرِینَ»( آل عمران: 32). این التزام در آیه یاد شده(31 آل عمران)، صراحت ترتّب عشق بر تبعیّت و تقدّم انقیاد نسبت به ولی خدا، بر عشق را یادآور می‌شود. نویسنده، نظریّه برگرفته از این آیه مبارکه را «یک تئوری مهم در عرفان اسلامی» و به تعبیری عرفان شیعی دانسته است و آن، وقتی است که آن ولیّ خدا که می‌بایست از او اطاعت و تبعیّت نمود، پیامبر و امامان شیعه باشند. روایات پیشوایان معصوم و دستورات عارفان نیز شاهد بر این نظریّه یعنی نقش تبعیّت و انقیاد از ولیّ خدا در طیّ مراحل سلوک و کمالات عرفان سالک است و منتج به فنای عارف می‌شود. بنابر دیدگاه امام خمینی ره متأثر از آیت الله شاه آبادی ره، این تبعیت البته در حالت اولیه، خود منبعث از فطرت مخموره‌ای است که در نهاد هر انسان وجود دارد. امام برای فطرت، آثاری را برمی‌شمارد و معتقد است فطرت مخمور، راه چراغ هدایت و نور راه رسیدن به مقصد است.( امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 261) علامه طباطبایی و شاگرد ایشان در تفسیر المیزان و تسنیم در ذیل آیه 31 سوره آل عمران، به ترتب حب به خداوند بر تبعیت تصریح نموده‌اند و البته علامه طباطبایی تبعیت یاد شده را با قید محبّانه بودن ممزوج کرده است؛ دلیل ایشان، حدیثی است که اساسا کمال دین را بر پایه حب، تقریر می‌کند؛ هل الدین الا الحب. سید حیدر آملی در تفسیر آیه مورد نظر، جنت را موقوف بر متابعت دانسته و با آیه "فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی"، عبادت را شرط ورود به جنت ذات می‌داند(تفسیر المحیط الاعظم، ج 1، ص 433 ) که در بیان عرفا و تعابیر عرفانی از آن سخن به میان آمده است. سید بحرالعلوم در رساله سیر و سلوک، مبحثی را تحت عنوان "عوالم دوازده‌گان? مقدّم بر عالم خلوص" مطرح نموده اند(رساله سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم، 2ص 81- 110) و وصل به آن مرتبه را متفرع بر عبور از دالان شریعت و طریقت دانسته است. اما اینکه تبعیت از ولی خدا و تبعیت از خداوند با یکدیگر متفاوت باشند و هر کدام نتیجه‌ای غیر از دیگری یعنی قرب فرائض و نوافل را برای سالک داشته باشد تا کنون از تفاسیر مورد استفاده نویسنده چیزی به دست نیامده است. گفتنی است که حب و عشق یاد شده در آیه مورد بحث، در مسیر سلوک، دو کاربست عمده ایجابی و یک کاربرد سلبی دیگر نیز به سالک هدیه می کند. 1. عشق، گذر از موانع سلوک را تسهیل نموده، سالک را در سیرش سرعت می بخشد. علامه طباطبایی در تفسیر البیان در ذیل آیه "انّا لله و انا الیه راجعون" به اشتداد حرکت به سوی خدا پس از ایجاد حب الهی اشاره می کنند که هر چه ایمان انسان بالاتر رود تبعیت وی نیز بیشتر خواهد شد.(البیان فی موافقه القرآن و الحدیث، ج 1، ص 278-279) 2. در حوزه معرفت شناسی، سالک را به نگاهی فرای طبیعت و عقل می‌رساند. و 3. عشق، خود برای سالک، جنبه بازدارندگی نسبت به اوامر و نواهی شرعی و بایدها و نبایدهای اخلاقی و عرفانی می‌آورد. از این رو عشق، افزون بر فنای عارف در ذات الهی سه کاربست میانه راه دارد. قرآن کریم با آیات متعددی به مساله حبّ الهی پرداخته است و به دو سویه بودن آن پافشاری کرده است. حبّ انسانها به خداوند و حبّ خداوند به انسان؛ که دوسویگی آن نیز در برخی آیات به وضوح بیان شده است؛« فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ»(مائده/54) مفسران عرفانی قرآن کریم در تاویل آیه مورد بحث و آیات همسو گفته اند: همانگونه که بندگان به خدا عاشق هستند، خداوند هم گروهی از آنان را دوست دارد. به دیگر تعبیر، انسان با تبعیت از ولی خدا، هم محب خداوند خواهد شد و هم به مقام محبوبیت می‌رسد. شایان ذکر است که مسأله و مقام محبو

امام خمینی (ره) در استفاده از مبانی کلامی گامی بلند به پیش نهاد و در استنباط از مبانی کلامی، بهره‌هایی برجسته و تعیین کننده برده است. شخصیت ایشان در عصر معاصر بی نظیر است و انسانی جامع الاطراف و دارای ابعاد مختلفی همچون فقه و اصول، کلام، عرفان، سیاست و حکومتداری می‌باشد که تنیدگی خاصی در همه ابعاد فکری و شخصیتی ایشان به وضوح قابل مشاهده می‌باشد و استحصاء یک ویژگی کار را بر پژوهشگر سخت می‌کند. اما برای شناخت اندیشه‌های امام (ره) باید به سراغ مبانی نهفته در ورای اندیشه‌های او رفت. سالهای بسیاری است که تفکر و اندیشه مقاومت در عالم شکل ویژه و خاصی به خود گرفته که ذات و حقیقت و اصالت آن برگرفته از مبانی کلام شیعه می‌باشد. مُبْدع، مُفَسر، مُبَلغ و مُرَوج آن نیز کسی نیست جز حضرت روح الله خمینی (ره). اندیشه ای با مبانی کلامی شیعه که پیروان آن از هر جغرافیایی در دنیا در شرق و غرب عالم، از هر دین و مذهبی در دنیا چه مسلمان، چه غیرمسلمان و از هر رنگ و نژاد و کشوری می‌باشند. در اندیشه حضرت روح الله منطق مقاومت برگرفته از آموزه‌های شیعی بر مبنای قرآن و سنت و البته عقل می‌باشد که در تداوم و حرکت همیشگی مبارزه و در قالب استکبارستیزی و مبارزه با شرک و کفر و الحاد بر اساس آموزه‌های قرآنی و اندیشه کلامی شیعه اثناعشری مربوط به همه اعصار و زمانهاست و جغرافیا و زمان و مکان نمی‌شناسد و البته تعطیل پذیری هم ندارد. برهمین اساس این پژوهش بنا دارد به تبیین مبانی کلامی نظریه مقاومت در اندیشه امام خمینی (ره) پرداخته و خروجی دیدگاه کلامی ایشان از آن را به دست بیاورد. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات اسنادی بر اساس روش تاریخی، تفسیری، مقایسه ای و تحلیل محتوا است. در این پژوهش از نگاه امام خمینی (ره) به موضوعاتی نظیر: توحید الهی، توحیدعملی شامل اخلاص و تقوا، عدل الهی شامل قضا و قدر، اراده و اختیار انسان، نبوت و انبیای الهی، امامت، ولایت فقیه، اصل حکومت، مهدویت و انتظار فرج، معاد و شهادت طلبی، امربه معروف و نهی از منکر، وحدت، استقامت، استکبارستیزی، پیروی از رهبری دینی واحد، پیروزی در انجام وظیفه، مقاومت مؤمنانه و غیرمؤمنانه و... پرداخته می‌شود.

تجربه عرفانی همواره در عرفان اسلامی به عنوان اصلی ترین منبع معرفتی مطرح بوده که در قالب مواجهه با حقایق متعالی توصیف می‌شوند، تنوع گزارش‌ها و اختلاف در توصیفات عرفا این منبع معرفتی را با چالش‌هایی مانند معرفت بخشی، بیان پذیری و یا عدم آن ، تفسیر، اعتبار و... همراه کرده است که ضرورت تحلیل نظام‌مند و دقیق این تجربه‌ها را آشکار می‌سازد. در این پژوهش بر آنیم تا مسئله مورد نظر را با محوریت نظرات و اندیشه های امام خمینی(ره) بررسی نماییم. نظرات امام خمینی(ره) به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین عرفا و فیلسوفان معاصر، از آن جهت اهمیت دارد که شهود عرفانی در آثار عرفانی ایشان با مباحث عرفان ابن عربی پیوند یافته است. امام خمینی(ره) با تلفیق معرفت‌شناسی، فلسفه، و عرفان اسلامی، دیدگاه‌های خاصی درباره ماهیت تجربه عرفانی، امکان معرفت‌بخشی آن و حدود بیان‌پذیری‌اش ارائه کرده‌اند در اندیشه امام خمینی (ره) تجربه های عرفانی ( کشف و شهود) حاصل اتصال انسان با حقایق متعالی است که دارای مراتبی که نهایت مرتبه آن ارتباط با وجودی است که دارای وحدت شخصیه است که انسان در مقام فنای به این مرتبه دست پیدا کرده و از آن به تجربه عرفانی به معنای خاص اطلاق می شود. تجربه عرفانی و کشف و شهودی که در اندیشه امام خمینی (ره) مطرح می شود، شهودی معرفت بخش و بیان پذیر است به تفصیلی که در رساله خواهد آمد. پژوهش حاضر با تمرکز بر اندیشه امام خمینی(ره)، سه محور اصلی را بررسی می‌کند: ماهیت تجربه عرفانی، جایگاه آن در ایجاد معرفت، و امکان یا امتناع بیان‌پذیری این تجربه. تحلیل دقیق این ابعاد می‌تواند افق‌های تازه‌ای در مطالعات عرفان اسلامی و معرفت‌شناسی بگشاید و به فهم عمیق‌تر از تجربه عرفانی در اندیشه اسلامی کمک کند. لذا قصد بر آن است تا در پژوهش حاضر با ارائه تحلیلی جامع در سه مرحله ابعاد مسئله تبیین شود: 1. مطالعه عمیق و نظام‌مند آثار عرفانی ب امام خمینی، نظیر شرح دعای سحر، مصباح‌الهدایه و سرّ الصلوه، تعلیقات بر شرح فصوص الحکم و ... ،با هدف شناسایی و تبیین مفاهیم کلیدی مرتبط با تجربه عرفانی، معرفت‌بخشی، و حدود بیان‌پذیری آن. 2. بهره گیری از روش تحلیل کیفی برای بررسی دقیق مفاهیم بنیادین تجربه عرفانی، با تمرکز بر ماهیت، اعتبار معرفتی، و قابلیت انتقال آن. این مرحله شامل بررسی نظام‌مند ابعاد عرفانی و معرفت‌شناختی این مفاهیم در اندیشه امام خمینی است. 3. استفاده از منابع ثانویه و بهره‌گیری از پژوهش‌های معتبر و منابع تخصصی در حوزه عرفان اسلامی و معرفت‌شناسی عرفانی، به‌عنوان ابزاری برای غنی‌سازی و تکمیل تحلیل‌ها، به‌ویژه در تبیین چالش‌های نظری و پاسخ‌های ارائه‌شده.

مسئله ولایت در علوم دینی و اندیشه های اسلامی از جایگاهی بلند و عظیم برخوردار بوده و از مهمترین علوم کلامی به شمار می آید، می توان گفت پس از توحید هیچ موضوعی تا این اندازه توجه اندیشمندان اسلامی را به خود جلب نکرده است. ولایت یکی از جنجالی ترین موضوعات در تاریخ اسلام و از اختلاف برانگیزترین مسائل بوده که سبب شکل گیری بسیاری از فرق و مذاهب اسلامی شده است. سخن گفتن از جایگاه ولایت و کشف و تأکید بر اتفاق آراء علمای اسلامی در این باب، در جهت زدودن اختلاف بین مسلمین و تقویت اتحاد امت اسلامی بسیار مهم و اساسی است. مقاله حاضر برای دستیابی به این مهم به بررسی تطبیقی نظرات دو تن از اندیشمندان و عرفای اسلامی (شیعه و سنی) امام خمینی و شیخ محمود شبستری پرداخته است. هر دو به ولایت به معنای سرپرستی و ولی توجه ویژه داشته اند و ولی را تجلی خدا و انسان کامل بر روی زمین می دانند. هر دو معتقدند مقام اولیاء و انبیاء بستگی به گرفتن انوار حقیقت محمّدی دارد و هر چه به این حقیقت نزدیک­تر باشند مرتبه والاتری دارند. هردو بزرگوار در امر کلیت خانم ولایت به هم نزدیک بوده و با اندکی تفاوتی حضرت محمد (ص) را خاتم اولیاء می دانند. شیخ شبستری بین ولایت و نبوت تفاوت قائل است و نبی­ای که دارای مقام ولایت می باشد را بالاتر از مقام نبی غیر ولی می داند ولی امام(ره) اولیاء خدا را یکی دانسته و اختلافی در آنها نمی بیند. هر دو به آخرین ولی معتقدند با این تفاوت که شیخ بر این باور هست که حضرت ولی عصر هنوز متولد نشده است ولی امام اعتقاد دارد که امام متولد شده و در این عالم زندگی می کند.

روح حاکم و گفتمانی مسلط بر عرفان، خداگرایی و توحید است و نتیجه عرفان اجتماعی توحید وجودی است به این معنا که خدا گرایی در همه سطوح و ساحات حضور بالفعل و ظهور عینی داشته و همه چیز از خدا، به سوی خدا، برای خدا و به یاری خداست و در همه فعالیت های اجتماعی اصالت از آنِ قیام لله است لذا سالک الی الله همه شئون وجودی اش در ارتباط با خدا تعریف و تنظیم شده و تحقق می یابد روش این تحقیق با رویکرد عقلی-نقلی بوده است که ضمن تبیین مقوله هستی شناسی عرفانی به رابطه آن با عرفان اجتماعی و اندیشه فکری امام خمینی (ره) می پردازد که به عنوان عارفی حکیم و فقیه در متن جامعه حضور حداکثری یافته و با ایجاد جامعه توحیدی به نظام سازی دینی و ولایی پرداختندو معتقدند که عرفان ماهیت اجتماعی حداکثری در ساحات هدایت، تربیت و مدیریت داشته و عارفان بعد از طی اسفار باطنی و منازل سلوکی رسالت هدایتی – تربیتی جامعه را بر عهده دارند.

نخستین مخلوق بدون واسطه از خداوند، صادر اول است که از مباحث مهم فلسفی- عرفانی به شمار می‌رود و در این مسئله، بین عرفا و فلاسفه، اختلاف‌نظر وجود دارد.هرکدام از فلاسفه و عرفا با توجه به چشم انداز خود آن را حل و فصل کرده اند فلاسفه یونانی و به تبع آن فلاسفه اسلامی عقل اول را صادر نخست از مبدأ فیض میدانند در حالی که اهل معرفت در افقی بالاتر نسبت به فلاسفه،مشیت مطلق یا فیض مقدس را با دلایل خاص خود به عنوان مبدأ صدور کثرات معرفی می کنند نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی از منابع فلسفی- عرفانی، صادر اول را از منظر امام خمینی(ره) در چهار محور پیگیری می‌کند: قاعده الواحد، ماهیت، اقوال و ویژگی‌ها و درنهایت، مصداق صادر اول. پس از آن نتیجه می‌شود که حضرت امام(ره) با رویکرد عرفانی خود، مصداق صادر اول را وجود منبسط می‌داند که همان حقیقت نوریه محمدیه(ص) است. این حقیقت، فاقد حدود و ماهیت است؛ زیرا شیء صاحب ماهیت، قابلیت و لیاقت ندارد تا از نامحدود صادر شود.