جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در ادبیات داستانی معاصر، پس از انقلاب و تحت تاثیر آن، جریانی در داستان نویسی پدید آمد که تلاش کرد ثبت ارزش های دینی و مذهبی به مثابه فضیلت های انسانی را در دستور کار خود قرار دهد. هدف این پژوهش، کاوش در فراز و فرودها و دگرگونی های این جریان، ضمن در نظر گرفتن تنوع و تکثر در میان آثار و نویسندگان متعلق به آن بوده است. در این پژوهش، پانزده اثر داستانی از سه دوره زمانی شامل دوران انقلاب اسلامی، دوره سازندگی و دوره اصلاحات، به صورت هدفمند و برای ارائه تصویری همه جانبه از کوشش های نویسندگان ایرانی برای خلق رمان های دینی انتخاب و تحلیل شده است. در بررسی این رمان ها، برای تحلیل متن آثار و نیز تبیین نسبت آنها با بافت تاریخی، اجتماعی و سیاسی شان از روش های تحلیل گفتمان با تاکید بر مولفه های روایی استفاده شده است. در نگاهی کلی به این سه دهه می توان در خلق آثار متعلق به جریان دینی، روندهایی کلی و متناسب با گفتمان های غالب سیاسی و اجتماعی مشاهده کرد. در دهه شصت، نویسندگان نوقلمی به جرگه داستان نویسان پیوستند که قاطبه آنها را جوانان پرشور انقلابی تشکیل می دادند. انقلاب، جنگ و ارزش های حاکم بر آنها، اصلی ترین مضامین آثار این نویسندگان جوان را تشکیل می دهد و در غالب آثار آنها، بینش دینی متاثر از گفتمان سیاسی حاکم است. در دوره دوم، رمان های دینی انواع بیشتری از موضوع ها و مخاطبان را هدف می گیرد و می کوشد بینش خود را در قالب های متنوع تر و جدیدتری عرضه نماید. رمان های دوره سوم، دربردارنده توجه جدی نویسندگان به شکل قالب هنری برای انعکاس درونمایه منطبق با رویکرد و جهان نگری نویسندگان است.

یکی از عوامل مهم در نحوه شکل گیری ساختار داستانی، ترتیب رخدادهای آن داستان است که ذیل عنوان عنصر زمان بررسی می شود. رمان پیکر فرهاد اثر عباس معروفی نیز اثری است که زمان حقیقی و ذهنی را مبنای اصلی روایت خود قرار می دهد. نویسنده در روساخت رمان، داستانی واحد را با سه زمان متفاوت بیان می کند، اما سیر خطی روایت را درهم می شکند، به گونه ای که اغلب، روابط و نظم زمانی رویدادها مبهم می ماند و به این ترتیب، زمان ارزش کمی خود را از دست داده، به تدریج از روایت محو می شود.در این مقاله سعی شده ترتیب رویدادها و زمان روایی در این رمان بررسی شود و اینکه نویسنده چگونه با به کارگیری مشخصه هایی از جریان سیال، ساختار ذهن و آشفتگی شخصیت زن قصه را روایت کرده است، ویژگی هایی مانند اغتشاش زمانی و مکانی، تداعی آزاد، حذف نویسنده از متن و در نظر گرفتن نقشی برای خواننده در روایت به دلیل نمایش مستقیم ذهنیاتی مشوش و خاطرات سیال بدون سانسور - که همان لایه های پیش گفتار ذهنی است - و بهره گیری از تک گویی درونی و حدیث نفس در بخش هایی از داستان، شعرگونگی، ابهام ذهنی و دشواری یافتن معنایی قطعی برای رمان که نویسنده برای ایجاد شگرد روایی خاص به کار گرفته است.

مدرن گرایی در عرصه رمان نویسی پس از انقلاب به جریانی پرطرفدار تبدیل شده است. رمان مدرن در این دوره، در واقع خلف صالح رمان مدرن پیش از انقلاب است که با «بوف کور» صادق هدایت بنیان نهاده شده است.

با وجود تنوعی که میان متون ادبی نویسندگان زن ایرانی در سال های پس از انقلاب به ویژه از دهه هفتاد تاکنون وجود دارد، در همه آنها حساسیتی آشکار نسبت به مسائل زنان و روابط جنسیتی دیده می شود. اغلب نویسندگان این آثار، با به کارگیری تکنیک ها و مولفه های فرمی یکسان، اندیشه های مشترک خود درباره زن ایرانی را مطرح کرده اند. پرنده من و ماهی ها در شب می خوابند، دو رمان خلق شده در دهه هشتاد، ازجمله این متون هستند و بررسی آنها می تواند ما را در شناخت بهتر تحولات ادبی در دهه های اخیر و جریان داستان نویسی در ایران یاری کند. پژوهش حاضر به تحلیل این رمان ها با توجه به مولفه های فرمی و مضمونی «نوشتار زنانه» اختصاص دارد. این بررسی نشان می دهد که در هر دو اثر، اندیشه های زنانه با بهره گیری از تمهیداتی مانند انتخاب راویان زن، روایت داستان در فضاهایی همچون خانه، آشپزخانه یا محفل زنانه، شخصیت پردازی منفی مردان و نمایش گفتمان مخالف و نیز با تاکید بر مضامینی چون سلطه مردسالاری، جدایی عاطفی میان زن و مرد، تنهایی زنان و بی وفایی مردان مطرح شده است.

اگر با اندکی آسانگیری بر پاره ای از رمانواره های آغازین فارسی، عنوان رمان اطلاق کنیم، می توان برای رمان فارسی عمری صدساله تصور کرد. این قالب ادبی، که نویسندگان ایرانی در پی تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دوره مشروطه و از راه ترجمه رمانهای تاریخی اروپایی با آن آشنا شدند، تاکنون از نظرگاه های گوناگون بررسی شده است. اما رویکرد نقد جامعه شناختی به رمان فارسی چندان مورد توجه محققان نبوده است. بررسی برهم کنش جامعه ایرانی و رمان فارسی یا به عبارت دیگر، تاثیر جامعه بر محتوای رمان و تاثیرپذیری جامعه از رمان، رابطه بین جنبه انتقادی و کیفیت فنی رمان فارسی، تعهد اجتماعی و اخلاقی نویسندگان و چگونگی بازتاب تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور در رمان معاصر از مباحثی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش، روند شکل گیری، رشد و تکامل رمان فارسی به چهار دوره تاریخی مشخص تقسیم شده است تا امکان مقایسه و سنجش تعامل رمان و جامعه با توجه به تحولات اجتماعی در هر دوره تاریخی بهتر فراهم شود.