جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر تطبیقی یکی از بحث‌های مهم و تأثیرگذار در عرصه تفسیر قرآن است که نه تنها موجب گسترش علم می‌شود، بلکه به تولید علم نیز کمک می‌کند. با توجه به این امر، پژوهشگر بر آن شد تا سوره جمعه را از دیدگاه امام خامنه‌ای (حفَظهُ‌اَللّهِ) و مفسران معاصر پاکستان مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. این تحقیق که به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده و به تبیین این دو نگاه برجسته به سوره جمعه پرداخته است. سوره جمعه که شامل 11 آیه است، در زمره سوره‌های مدنی قرار دارد و در محتوای خود بر دو محور اساسی استوار است: نخست، تأکید بر یگانگی و صفات الهی، هدف از بعثت پیامبراسلام (ص) ، و موضوع معاد؛ و دوم، بیان دستورالعمل‌های نماز جمعه و ویژگی‌های این عبادت عظیم. به طور خلاصه، محتوای سوره جمعه را می‌توان در سه بخش عمده خلاصه کرد: آیات مربوط به نبوت پیامبراکرم (ص)، آیات مربوط به یهود، و آیات مربوط به نماز جمعه. به گفته امام خامنه‌ای(حفَظهُ اَللّهِ)، این سوره شامل یک مقدمه و سه محور اصلی است. امام خامنه‌ای(حفَظهُ اَللّهِ) در سخنرانی‌ها و نوشته‌های خود همواره به تفسیر آیات قرآن پرداخته‌اند و با توجه به نیازهای روز جامعه، نکات مهمی را در این زمینه مطرح کرده‌اند. در خصوص سوره جمعه نیز ایشان بر اهمیت این سوره و لزوم حضور در نماز جمعه تأکید کرده‌اند. مفسران معاصر پاکستان در تفاسیر خود بیشتر به جنبه‌های فردی و اثرات معنوی قرآن توجه کرده‌اند و در تفسیر سوره جمعه، بر اهمیت نماز جمعه در تقویت وحدت مسلمانان تأکید دارند. در این راستا، تمام مفسران بر این نکته تأکید دارند که نماز جمعه فرصتی است برای گردآوری مسلمانان و تقویت روحیه وحدت و همبستگی میان آنها.

در سوره مبارک جمعه، نمای کلی نظام تربیت وحیانی به تصویر کشیده شده و شاخص‌های اصلی آن برشمرده شده است. در این سوره، مبانی و مبادی تربیتی، منابع تربیت، موانع تربیت و نتایج و آثار تربیت به عنوان مؤلفه‌های نظام تربیت وحیانی قابل تحلیل و ارزیابی است. این مقاله، موانع تربیت در نظام تربیت وحیانی را برپایه معارف سوره جمعه شناسانده و انطباق آن بر سیر ترتیبی آیات سوره را می‌نمایاند. بر اساس نتایج این پژوهش، مهمترین موانع تربیت را می‌توان در شش محور بر اساس آیات سوره جمعه بیان کرد. اولین محور، غفلت از مفهوم فضل خدا و آن حقیقتی است که در آیات قرآن به عنوان فضل مورد اشاره قرار گرفته است. محور دوم، غفلت از ارتباط صحیح با کتاب وحی است. محور سوم، غفلت نسبت به مفهوم ولی خدا و جایگاه اولیاء الهی است که نقش بسیار پررنگ و زیربنایی در فرآیند تربیت توحیدی به عهده دارد. محور چهارم، غفلت از حقیقت مرگ بوده که از مهمترین موانع تربیت محسوب می‌شود و محور پنجم از موانع تربیت، عدم توجه به موضوع ذکر و به صورت خاص ذکر خداوند است. محور نهایی از موانع تربیت نیز مسئله لهوگرایی بوده و که در معارف سوره جمعه در پیوند با مفهوم «ما عندالله» بیان شده و این پیوند، به عنوان یکی از نکات بی‌بدیل قرآن در حوزه موضوع تربیت و موانع آن قابل تحلیل است.

در قرآن کریم برخی آیات مشابه در دو یا چند سوره تکرار شده است. در مواری این تکرار با اختلاف بسیار جزئی همراه است. مانند آیه «... فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَدا ً...» و آیه «... فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ لایَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدا ً...». در این دو آیه که خطاب به یهود است تنها اختلاف جزئی، در دو حرف نفی «لن» و «لا» است. این تغییرِ جزئی و اختلاف به ظاهر ناچیز به یقین دارای نکته ای است. مقاله حاضر به روش کتابخانه ای و به شیوه توصیفی و تحلیلی در بیان چرایی آمدن «لن» در آیه نخست و «لا» در آیه دوم به بررسی دیدگاه های تفسیری مفسران و ادیبان در این زمینه پرداخته است که حاصل آن در سه دیدگاه قابل جمع بندی است: فرقی بین «لن» و «لا» نیست؛ هر دو برای نفی است، با این تفاوت که «لا» برای نفی عادی به کار می رود و «لن» با تأکید نفی همراه است؛ دیدگاه سوم «لا» برای نفی حال و آینده استعمال می شود، اما «لن» برای تأبید و دوام نفی استفاده می شود. بسیاری از مفسران معتقدند که چون در سوره بقره ادعای یهود سنگین تر بوده و مربوط به آخرت و بهشت جاویدان است، نفی آرزوی مرگ و ابطال ادعای آنها با حرف «لن» که برای تأبید است صورت پذیرفته و در سوره جمعه که ادعای آنها کوچکتر و مربوط به دنیا و دوستی با خداست، با حرف «لا» که نفی عادی است انجام شده است. از نظر سیاقِ آیاتِ سوره بقره، ذکر «لن» مناسب تر است، به خلاف سیاق سوره جمعه.

سوره‌های صف و جمعه، چهارمین و پنجمین سوره از سُوَر هفتگانه مسبّحات است. از میان هفت سوره مسبّحات، تنها همین دو سوره تتابع داشته‌اند. این دو سوره به لحاظ محتوایی دارای مضامین مأنوس و مشترک زیادی است که می‌توان آن‌ها را وجه اصلی ارتباط این دو سوره تلقی کرد و معارف مطرح‌شده را بر محور کلی عدم سرپیچی از دستورات خداوند و عتاب مؤمنان در هنگام سرپیچی، استوار دانست. تصویر‌سازی هنری و موسیقی کلام که ابزارهای دیگر ارتباط هستند در خدمت متن بوده و در این دو سوره از عناصر مشترک تصویر هنری و موسیقی کلام استفاده شده است. در پژوهش حاضر به این نکته پرداخته شده که به‌طورقطع، موضوع واحد در ارتباط ارگانیک دو سوره، نقش اصلی را بر عهده دارد و نمی‌توان گفت که ارتباط ارگانیک میان دو سوره از توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها حکایت دارد.