جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حس ملالت را می‌توان ویژگی فراگیر جوامع مدرن و ریشه‌ی بسیاری از تحولات مثبت یا منفی در انسان دانست. هدف ما این است که بر اساس مبانی حکمت متعالیه، حس ملالت را تحلیل نماییم. ملالت چیست؟ چرا ایجاد می‌شود؟ و در مواجه با آن‌چه باید کرد؟ روش کار این بود که ابتدا ملالت و علت ایجاد آن را بر اساس این مبانی توصیف و تحلیل نماییم و سپس بر اساس همان مبانی، اخلاق مواجه با آن را بیان نماییم. نتیجه تحقیق این است که اگر عمل ارادی را دارای سه رکن مهم یعنی تصور مقصود، تصدیق به فایده آن و شوق و اراده برای رسیدن به آن بدانیم، آنگاه ضعف یا عدم شوق و اراده را می‌توان تعریف ملالت دانست. عدم تصور صحیح مقصود و عدم تصدیق به فایده آن را می‌توان دو دلیل برای ایجاد ملالت دانست. اولی می‌تواند ناشی از دید محدود ما در مرتبه حسی و خیالیِ هستی باشد و دومی می‌تواند ناشی از عدم تطبیق آن مقصود با مراتب عمیق‌ترِ نفس ما باشد. رنج ناشی از ملالت، در ابتدا، موجب روی‌گردانی انسان از یک ظهور به ظهوری دیگر در یک‌مرتبه و سرگردانی و پوچی می‌شود؛ اما با داشتن دید تشکیکی به هستی و انسان می‌تواند موجب روی‌گرادنی از مرتبه پایین‌تر وجود و سایه‌های ماهوی و هم‌سطح آن و ایجاد حرکت اشتدادی انسان به سوی مرتبه بالاتر شود.بنابراین باید ملالت را نشانه عدم رسیدن به مقصود یعنی جامعیت بین وحدت و کثرت دانست و در پی رفع آن بر آمد.

رشد و ارتقای مادی و معنوی در جامعه اسلامی منوط به رعایت نظم و ایفای متعهدانه و مسئولانه نقش ها و رعایت مقررات و هنجارهای قانونی و عرفی است. هرگونه اختلال در این فرایند منجر به بی تعادلی و کژکارکردهایی می شود که با نبود مدیریت، به آسیب های اجتماعی و در صورت گسترش، به مسئله و بحران اجتماعی تبدیل می شود. با توجه به تمایز فرهنگ ها، هر جامعه ای از ارزش ها و باورهای خاصی تبعیت می کند و اخلاق و مفاسد اخلاقی را در همان گفتمان معنا می کند. نوشتار حاضر درصدد شناخت و ارزیابی مقوله «مفاسد اخلاقی» به مثابه کژکارکردهای مختل کننده نظم قانونی و عرفی جامعه اسلامی با الهام از نظریه «اعتباریات» حکیم مسلمان علامه طباطبائی است. به نظر می رسد این نظریه با توجه به انسان شناسی اسلامی و توجه به غایت و فطرت به عنوان رویکردی بومی با زیست جهان ایرانی ـ اسلامی سازگار تر است. روش تحقیق در این نوشتار اسنادی و توصیفی ـ تحلیلی است.

جان استوارت میل در کتاب «نظام منطق» ایده‌ای از تکوین علوم اخلاقی و اجتماعی را پی‌ریزی کرد که لوازم روش‌شناختی ویژه را به‌همراه داشت. وی بر اساس منطق عام تجربه‌گرایی، مسیر تکوین علوم اخلاقی و اجتماعی مبتنی‌بر علم قواعد عام ذهن یا با کمی تسامح روان‌شناسی محض ترسیم نمود. قواعد عام ذهن برای توضیح پدیده‌های انسانی و اجتماعی به‌تنهایی کفایت نمی‌کردند و ازاین‌رو مسیر تبیین علمی برای اتصال میان این دانش بالادستی و پدیده‌های انسانی و اجتماعی نیازمند به یک میانجی و حدوسط بود. میل دانشی به نام اتولوژی را به‌مثابۀ میانجی علم بالادستی شناخت ذهن انسان و پدیده‌های سیال اجتماعی و انسانی وارد الگوی منطق تبیینی خود کرد. حضور اتولوژی در مرکز ایدۀ علوم اخلاقی میل ملازم با پیامدهای منطقی و روش‌شناختی است. وی روش منطقی استنتاج در علوم اخلاقی را روش تاریخی یا قیاسی معکوس نامید. صدرالمتألهین نیز با ارتقای مسئلۀ علم‌النفس از طبیعیات به هستی‌شناسی، شرایط تحقق نحوۀ خاصی از علم اجتماعی را ممکن نمود. مبانی هستی‌شناسی حکمت متعالیه نیز منطق ویژه‌ای را برای این علم اجتماعی به‌همراه خواهند داشت. در این مقاله با مقایسه‌ای تحلیلی ـ انتقادی ایدۀ جان استوارت میل را به‌عنوان منشأ علم اجتماعی پوزیتیویستی بر بنیان علم‌النفس فلسفی حکمت صدرایی نقد خواهیم کرد.

یکى از ویژگى‏هاى حکمت متعالیه ملاصدرا اعتماد بر منطق عقل و استفاده از دستاوردهاى شهودى عقلانى متکلمان و عارفان است، به همین سبب سلسله مباحث عمیقى در قضایاى اخلاقى و فلسفه‏ى اخلاق از جانب متکلمان اسلامى پیرامون قضایاى منطقى در گرفته است که اصلى‏ترین آنها در ارتباط با حسن و قبح عقلى یا شرعى است. شخصیت‏هاى اندیشمندى نظیر خواجه نصیرالدین طوسى، ملاعلى قوشجى، عبدالرزاق لاهیجى و علامه حلى و ده‏ها متفکّر دیگر در جریان بوده‏اند که در ارتباط با این قضیه داد سخن داده‏اند. همچنین ملاصدرا در حکمت متعالیه بزرگ‏ترین نظریه‏پرداز حکیم قرن یازدهم سعى کرده است آن دسته از قضایاى منطقى را که به نظر برخى متفکران پیشین موجب ابهام و تناقض در آنهاست حل نماید. او با بیان فرق میان حمل اولى ذاتى و حمل شایع صناعى به این ابهامات خاتمه داد و توانست حوزه‏ى بحث‏هاى چندى و چگونگى و چسانى را که از مقوله‏ى «استى‏ها» است از حوزه‏ى شناخت فلسفه که از مقوله‏ى «هستى‏ها» است بیرون نماید. ما در این مقاله ضمن بیان نظرات منطقى متکلمان در بحث‏هاى قضایاى اخلاقى، به تبیین نظر ملاصدرا پرداخته و بر این باوریم که صدر المتألهین با اشکال حمل قضایا به دو صورت ذاتى و شایع صناعى به بازسازى قضایاى اخلاقى در حوزه‏ى فلسفه‏ى اخلاق پرداخته است.

فلاسفه اسلامی در حکمت عملی خود با دغدغه برقراری نظم و امنیت، شکوفایی استعدادهای کمالی (عقلی و فطری) افراد جامعه را هدف خود قرار می‌دهند تا با اجرای سیاست‌های حکیمانه در جامعه امکان دستیابی به این هدف فراهم گردد. پرسش آن است با توجه به ویژگی‌های طمع‌ورزانه و خودخواهانه و حریصانه انسان، چگونه ممکن است افراد انسانی به کمالات امکانی خود نائل آیند. ادعا آن است که در حکمت عملی حکمای اسلامی، هرگونه شکوفایی استعدادهای کمالی انسان به مسئله عدالت مدنی و استقرار الگوی اعتدال مدنی در جامعه متوقف است؛ از این‌رو لزوماً باید مسئله حکمت عملی آنان، عدالت مدنی و اعتدال مدنی باشد. روش گردآوری تحقیق، کتابخانه‌ای و روش داوری آن روش برهانی-فلسفی است. یافته‌های این پژوهش آن است که با عدالت مدنی یعنی با استقرار افراد و اصناف و گروه‌ها در جایگاه شایستۀ مدنیِ خود، زمینۀ اعطای حقوق افراد جامعه (اعطاء کل ذی حق حقه) فراهم شده و برای هر فردی متناسب با شایستگی‌های استعدادی خود امکان ظهور و بروز استعدادهای کمالی (عقلی و فطری) فراهم می‌گردد و درنتیجه، مسئله حکمت عملی فلاسفه اسلامی عدالت مدنی و اعتدال مدنی می‌باشد.

يکي از مراحل ضرورري و پيش درآمد در توليد علوم انساني‌اسلامي، روش‌شناسي بنيادين نظريه‌هاي موجود درعرصة علوم انساني است؛ چرا که به ‌باور فيلسوفان علوم انساني، مباني فلسفي ‌پذيرفته‌شده توسط يک نظريه‌پردازِ علوم انساني، تأثير بنيادين در‌ شکل‌گيري و تکّون نظريات وي داشته‌، سنگ‌بناي نظريات او خواهند بود. از آنجا که بيشتر نظريات علوم انساني موجود، در‌ بستر مباني غيراسلامي شكل گرفته‌اند، لازم است که با ‌استمداد از دانش روش‌شناسي، به‌ تبيين چگونگي شکل‌گيري اين نظريات از بطن آن ‌مباني مبادرت ورزيده، آن‌گاه به‌ ارزيابي آن ‌مباني از منظر انديشه اسلامي بپردازيم. بدين سان، با طرد نظريات نادرست و پاسخ‌گويي به ‌مسائل و پرسش‌هاي صاحبان آنها، با اتّکاي بر مباني و منابع اسلامي، بستري مناسب را براي توليد نظريات علوم انساني‌اسلامي فراهم كنيم. اين پژوهش، با ر‌وشي توصيفي و تحليلي، به‌روش‌شناسي بنيادين نظريه «اخلاق وضعيتي اگزيستانسياليستي» پرداخته که عمدتاً از مباني فلسفي سارتر نشأت‌ گرفته است. سپس، با ‌نگاهي تحليلي‌-‌ انتقادي به ‌ارزيابي مباني فلسفي اين نظريه، از منظر انديشه اسلامي، روي ‌آورده، نشان ‌داديم که نظريه مزبور از ديدگاه اسلامي نادرست بوده و با عرضة پرسش‌هاي اين ‌نظريه، به ‌انديشة اسلامي، به ‌نظريه‌اي بديل در حوزة اخلاق دست‌ خواهيم يافت.

هدف حیات، رشد است. یعنی موجود از هویت ناقص حرکت کند و به واقعیتی که استعداد آنرا دارد تبدیل شود. در این مسیر ایضاح سه نکته لازم است : یک- موجودی که می خواهد حرکت کند کیست؟ دو- این موجود به کجا و چه موقعیتی میتواند برسد؟ سه- این تغییر، از چه طریق و تحت چه مراحل و فرایندی تحقق می پذیرد؟ انسان در منظومه علم روانشناسی، واقعیتی است که برای سلامتی روان لازم است رشد یابد بدین معنی که خود را به تناسب و تعادل برساند. در فلسفه صدرا ؛ انسان، مدام با « خلق جدید » مواجه است و چنانچه انسان در مرتبه ضعف قرار گیرد، خلق جدید او ، که «اطوار ذات واحد» است فعلیت نخواهد یافت. تکوین انسان در فلسفه صدرا ، دائر مدار نفس است و با تبدل جوهری نفس تعریف می شود. تکوین نفس از طریق خروج نفس از ماده به تجرد محض میباشد. رشد در فلسفه صدرا، نوعی «حرکت جوهری»، یعنی حرکت از ماده و قوه به فعلیت و تجرد است. متعلق رشد اعراض نبوده و هویت انسان در این منظومه، هویت ثابتی نیست. بلکه واقعیتی تشکیکی و دارای مراتب و امری سیال است. نفس در آغاز، فاقد هر صورت و فاقد شخصیت و تشخص انسانی و فردی است و هر چه مزاج صالحتری مهیا میشود مرتبه متکامل تری از نفس میتواند متکون شود و به جسم تعلق بگیرد.

رنج یا درد یا شر، پیشینه‌ای کهن برای انسان‌ها دارد و زندگی انسان‌ها در طول حیات بشری آکنده از دردها و رنج‌هاست. گرچه وجود رنج موضوعی روشن برای هر انسانی است؛ اما مسأله چرایی رنج و نحوه مواجهه با آن همواره نیاز به کاویدن داشته است. این پرسش‌ها ذهن انسان را به خود مشغول می‌کند که: چرا باید رنج بکشم؟ و چه رویکردی نسبت به رنج باید داشته باشم؟ و آیا رنج، کارکردهای مثبتی هم می‌تواند داشته باشد یا سراسر منفی و تاریک است؟ و در این میان اندیشمندان علوم مختلف تلاش کرده‌اند برای مواجهه با این پرسش‌ها و عبور از این چالش پاسخ‌هایی بیابند. حکمای مسلمان نیز در مواجهه با این موضوع، رویکردی جدید را مطرح کردند که بر مبنای آن رنج نه تنها جنبه منفی و سیاه و تاریک ندارد؛ بلکه کارکردهای تربیتی برای انسان غریب و سرگردان در دنیای مادی به همراه خواهد داشت و می‌تواند انسان‌ساز باشد. در این تحقیق که با شیوه کتابخانه‌ای تدوین شده‌ است با نگاه مساله‌محورانه، کارکردهای تربیتی رنج را از نگاه حکمای مسلمان بررسی می‌کنیم.