جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«توحید» به معنای «واحد» دانستن خداوند است. «واحد» در زبان عرب متحمل معانی گوناگون می‌باشد. در کلمات امیرمؤمنان (علیه‌السلام)، معانی مختلف «واحد» مورد توجه قرار گرفته و برخی از انواع وحدانیّت لایق جلال خداوند دانسته نشده است. آن حضرت، خداوند را منزه از وحدت عددی و وحدت نوعی دانسته‌اند. آن حضرت به رتبه‌ای از توحید اشاره کرده‌اند که پس از تحقق معرفت خداست. در این رتبه مقام توحید، مقام ستایش و تسبیح است و بیش از آنکه بخواهد ناظر به اثبات یکی بودن صانع باشد، از یک سو ناظر به اقرار به تنهایی و توحّد او پیش از خلقت، انفراد او در حین خلقت و تنزّه او از اتخاذ مصاحب و ولد پس از خلقت است و از سوی دیگر ناظر به نفی هرگونه شباهت میان او و مخلوقات و نفی ترکیب در ذات او است. تعابیر فراوان امیرمؤمنان در نهج‌البلاغه شاهد چنین معانی‌ای است و نمونه‌هایی چشمگیر از تسبیح و حمد پروردگار به شمار می‌آید.

از آنجا که مولانا به شریعت اعتقادی استوار دارد و همواره طریق اعتدال را پیش می گیرد، اشتراکات عرفانی بسیاری را در انچه که در مثنوی مطرح می کند با آنجه که علی (ع) در نهج البلاغه بیان فرموده است، می توان یافت و سرانجام اینکه، اگرجه عرفان با دین یکی نیست اما ریشه در دین دارد با این تفاوت که آنچه دین مطرح می کند،با توسع و تأویل، در عرفان شاخ و برگ بیشتری پیدا می کند و الا عارفان بزرگ همواره به آیات و احادیث و سنت پیامبر و صحابه تأسی می جویند و به خصوص عارفی چون مولانا که مثنوی اش چیزی جز تفسیر قران و حدیث نیست.

موضوع انسان سالم و مفاهیم مربوط به آن به طور عمده در دهۀ ۱۹۵۰و ۱۹۶۰ و با کارهای راجرز و مازلو رسمیت یافت؛ اما در برداشتی کلی‌تر، مفاهیم انسان سالم تنها محدود به حوزه‌های روانشناسی نبوده بلکه در طول تاریخ اندیشمندان حوزه‌های گوناگون برداشت‌هایی دربارۀ توصیف انسان سالم و چگونگی رفتار و عملکرد آن داشته‌اند. مفاهیم و آموزه‌های مرتبط با انسان سالم را می‌توان در حوزه‌های فکری نزدیک به روانشناسی مثل روان‌تحلیل‌گری، رفتارگرایی، شناختی، انسان گرایی و... یافت. حتی در نظریات فلاسفه و علمای اخلاق همچون افلاطون، ارسطو و ابن‌سینا و همچنین در اندیشه‌های ادیان و مذاهب، فلسفه‌های سیاسی و اجتماعی و نیز رگه‌هایی از روانشناسی انسان سالم و دیدگاه‌های مربوط به آن یافت می‌شود.تعاریفی که روانشناسان غرب از سلامت و بهداشت روانی دارند تنها به ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی پرداخته و از معنویت که مهمترین بعد وجودی انسان است غفلت شده است. از این‌رو در این تحقیق تلاش شده است تا به بررسی ویژگی‌های انسان سالم از نگاه جامع نگر اسلامی در منابع اصیل آن یعنی قرآن و نهج‌البلاغه پرداخته شود. در این پژوهش برای شناخت انسان سالم از منظر قرآن و نهج‌البلاغه، به بررسی صفات پسندیده‌ای که مورد مدح و ستایش قرار گرفته بود، پرداخته و این صفات در دو دستۀ صفات نفسانی هدایتگر و صفات نفسانی عمل‌کننده و کارگزار دسته بندی شد. صفات هدایتگر، برخی از صفات نفسانی هستند که در سیر اخلاقی انسان نقش هدایت‌گری دارند این صفات نفسانی، روشنگر راه قوای تاثیر گذار در انسان بوده و شامل «ایمان»،«علم» و «حکمت» هستند. صفات نفسانی عمل کننده و کارگزار، به آن دسته از صفات انسان گفته می‌شود که در سایۀ هدایت‌گری صفات هدایت‌گر تحقق می‌یابند و آثار خاصی را نیز در حوزۀ رفتار در پی دارند. پس از آن صفات نفسانی کارگزار در سه بعد ارتباطی انسان که شامل ارتباط انسان با خداوند، خود و دیگران است، مورد بررسی قرار گرفته است.

نهج البلاغه که حاوی برخی خطبه ها، نامه ها و حکمتهای ارزشمند امام علی(ع) است و توسط مؤلف بزرگ سید رضی جمع آوری شده است، از ارزشمندترین و نادرترین کتب در میراث علمی، ادبی مسلمانان و پشتوانه بزرگ امت اسلام در فهم و تبیین قرآن کریم است، کتابی است که در برگیرنده اصول علمی بسیاری در زمینه های مختلف از جمله ادبیات، اقتصاد، فقه، فلسفه، سیاست و... می‌باشد و متضمن بهترین فنون فصاحت و بلاغت است، فصاحت وبلاغتی عمراه با ایجاز که مولود و بازتابی از آیات الهی در قرآن کریم وسخنان رسول اکرم (ص) است. استعاره که از اسالیب قدیمی عرب است، به کار بردن لفظی در غیر از معنای اصلی خود می-باشد و نمونه هایی از آن را در شعر دوره جاهلی، عباسی، دوره های بعد و نیز قرآن و احادیث نبوی شاهد هستیم، از اساسی ترین فنون بیانی تأثیر گذار بر خواننده است و از قدیم مورد توجه بوده است و از آنجا که نهج البلاغه از جهت بلاغی مهجور واقع شده است، پرداختن به این موضوع، ضروری به نظر رسید. در این رساله با استناد به روش تحلیلی- فنی، استعاره و انواع آن را در کلماتقصار موردبررسی قرار داده ایم، تا نحوه به کارگیری و اسلوب استعاره در این حکمتها مشخص گردد و معیاری باشد برای طالبان حقیقت تا بدین وسیله به قطره‌ای از دریای اعجاز این کلمات ارزشمند دست یابند، پس از بررسی حکمتها این نتیجه تقریبی حاصل شد که بیشترین استعاره های به کار رفته خصوصاً در مورد مسائل تاریخی، همانند فرمانروایی خلفا و موضوعات اعتقادی، همانند ذم دنیا، دین اسلام ، جهاد در راه خدا، توجه به مرگ و معاد و...استعاره مکنیه می‌باشد و در موضوعات اخلاقی و اجتماعی همانند: دوستی ودشمنی، عهد و پیمانها، حیاء و آبرو، حسن خلق و...که مورد خطاب عموم مردمهستند، استعاره مصرحه بیشتر به چشم می‌خورد، همچنین تعداد زیاد استعاره های مرشحه در مقایسه با مجرده بر بلاغت این سخنان می-افزاید. پس به طور کلی می‌توان گفت استعاره ها به گونه ای است که متناسب با نوع تفکر و فهم مخاطب، در حکمت‌های ارزشمند امام علی(ع) به شکل بسیار زیبایی جای گرفته اند.

موضوع دنیا همواره به عنوان مهم‌ترین دغدغه‌ی انسان در همه‌ی مکاتب و ادیان مطرح بوده است؛ زیرا که برای هر انسانی پس از ورود به دنیا این سوال پیش می‌آید که هدف از خلقت او و زندگی در این دنیا چیست؟ آیا این دنیا بیهوده آفریده شده یا غایتی برای آن متصوّر است؟ اگر هدفی برای دنیا وجود دارد پس انسان چگونه باید در آن زندگی کند و چگونه از فرصتی که برای زندگی به او داده شده استفاده کند تا به آن هدف متعالی دست یابد؟ بنابراین، پاسخ به این سوالات در گرو شناختن صفات دنیا است. از آنجایی که خداوند به عنوان خالق دنیا بهترین معرّف آن می‌باشد از طریق انبیا و اولیای خود خواسته تا دنیا را به انسان بشناساند. حضرت علی (ع) و حضرت عیسی (ع) از جمله‌ی این اولیای خداوند می‌باشند. در کتاب نهج‌البلاغه حضرت علی (ع) از دو بعد مذموم و ممدوح به دنیا می‌نگرند در حالی که در اناجیل چهارگانه چنان که سخنان و نحوه‌ی زندگی حضرت عیسی (ع) نشان می‌دهد ایشان دنیا را مذموم می‌دانند. اما در بر برخی توصیفات دنیا شباهتی‌هایی دارند که از جمله‌ی آن می‌توان به فریب انگیز بودن دنیا، محل گذر بودن و محلّ اندوختن توشه برای سرای آخرت اشاره کرد. در این پژوهش که به روش مقایسه‌ای انجام شده است، می‌کوشیم ضمن اشاره به معانی دنیا در دو کتاب نهج‌البلاغه و اناجیل چهارگانه، خصوصیات دنیا را از دیدگاه حضرت علی (ع) و حضرت عیسی (ع) مورد بررسی قرار داده و اشتراک و افتراق موجود در این دو کتاب را بیان کنیم.

سابقه توجه به معانی اسماء و صفات الهی در اسلام علاوه بر تجلی در نهج‌البلاغه به بررسی‌های متکلمان و حکماء و عرفا بر می‌گردد. علم معناشناسی جدید، کلمه را در جمله و بافت معنی می‌کند. بافت، مجموعه عواملی است که در دریافت معنی از سوی مخاطب اثرگذار است و معنایی ‌دقیق و هماهنگ با متن واژگان مشخص می‌شود و نهج‌البلاغه به ‌عنوان متنی ‌که ‌‌در اوج بلاغت است به گونه-ای که ‌‌استخدام واژگان در بافتی دقیق، هدفمند و منسجم قرار گرفته است. این تحقیق به ‌بررسی اسماء و صفات الهی براساس بافت زبانی و موقعیتی با روش استنادی-تحلیلی در نهج‌البلاغه پرداخته است: با بررسی و مقایسه مترادف‌های یک اسم یا صفت الهی در یک بافت، یا مقایسه آن اسم و بافتش با نظیرش در قرآن کریم، ‌‌معنای دقیق و متناسب با بافت دریافت شده است و گاهی معنای اسم و صفت الهی در حالی که آن اسم، در مرکزیت همنشین‌های معنایی خود قرار گرفته، متجلی می-شود در پایان دست آورد ما این است که واژه «الله» با تکرار 952 مرتبه و واژه «حق» با تکرار 213 مرتبه و واژه‌ی «ربّ» با تکرار80 مرتبه بیشترین فراوانی را نسبت به سایر اسماء و صفات دارا می‌باشند و بعضی از اسماء و صفات الهی مانند: اول، آخر، قریب و.. را امام علی علیه‌السلام در نهج-البلاغه معنی نموده‌اندو تفاوتهای ظریف موجود در اسماء مترادف در بافت کلام به وضوح متجلی شده است هم چون: آوردن«مانح»به جای سایر اسماء مترادف آن چون: معطی و جواد و... و در پی آن به کارگیری«کاشف»در معنای«زداینده»در خطبه83 تمام تفاوتهای موجود بین «مانح» و سایر مترادفهای معنایی آن را به صراحت تبین می‌کند.در نهج‌البلاغه، اسماء و صفات الهیبر اساس معانی قرآنی و الهی آنها در ساختاری بی‌نظیر کهاز قرآن الهام گرفته شده و نسبت و به موقعیت ها و جایگاه مخاطب در بافتی منسجم ارایه شده که طراوت ظاهر و باطن آنها همیشگی است و معنای اسماء و صفات الهی با تمام جوانب معنایشان در بافت متن نهج‌البلاغه به ظهور رسید همانند به کارگیری واژه «حیٌّ»درخطبه 134 که ازآیه58سوره فرقان الهام گرفته شده لذا این نگاه و پژوهش قدمی نو در درک معانی اسماء و صفات الهی است.کلید واژه: اسماء و صفات الهی، سیاق، بافت، تناسب معنایی، نهج‌البلاغه

ارزیابی نظریه‌های رهبری از کم‌توجهی به ممیزی درستی فرایند و غایت رهبری حکایت دارد. با توجه به کارکرد فلسفه اخلاق در شناخت درستی و تعیین غایت پدیده‌ها، رهبری مبتنی بر اخلاق می‏تواند تقلیل‌گرایی‌های رهبری را جبران کند و هدف رهبری به‌عنوان ایجاد رشد و تغییر واقعی در انسان‌ها (پیروان) را تحقق بخشد. نظریه های رهبری و مکاتب اخلاق غربی به دلیل بسندگی به تجربه و عقل بشری در کسب این هدف دچار برخی تعارض‏ها هستند. در مکتب اخلاق اسلامی که از تجربه، عقل و وحی بهره می‌برد غایت اخلاق، قرب الهی است و فرایند رهبری اخلاقی به دنبال رشد انسان‌ها در مسیر دستیابی به این غایت است. در پژوهش حاضر مختصات رهبری اخلاقی مکتب اسلام در نهج‌البلاغه که دربردارنده گزیده خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار امیرالمومنین امام علی(علیه السلام) است با استفاده از دانش فقه‏الحدیث و تحلیل مضمون ارائه‌شده است. در طی مراحل کدگذاری، حدود 7000، سپس حدود 5800 و سپس حدود 4000 کد اولیه استخراج شد و در مراحل بعدی مورد بازبینی قرار گرفتند. براساس نتایج، مضمون «آگاهی‏بخشی غفلت‏زدا» به‌عنوان مضمون فراگیر برگرفته از مضامین حوزه‌های سه‌گانه انسان‌شناسی، جهان‌شناسی و خداشناسی شناسایی شد. در حوزه انسان‌شناسی مضامین سازمان‏دهنده خودشناسی، دیگرشناسی، رفتارشناسی و مسئولیت‏شناسی با 19 مضمون پایه، مانند توجه به هدایت و رشد خود، مسئولیت به هدایت دیگران رفتار شناسایی شدند. در حوزه جهان‌شناسی مضامین سازمان‏دهنده دنیاشناسی، آخرت‏شناسی و محیط‌شناسی با 13 مضمون پایه، مانند محدودیت دنیا در خواسته انسان، توجه به وقایع آخرت و هشیاری به تهدیدات محیطی استخراج شدند. در حوزه خداشناسی مضامین سازمان‏دهنده صفات‏شناسی و هدایت‏شناسی با 8 مضمون پایه، مانند توجه به صفات ثبوتیه و سلبیه الهی، و تبعیت از کتاب خدا، پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) شناسایی شدند. توجه هم‌زمان به این حوزه‌ها برای رشد همه‌جانبه انسان‌ها، نشان از برتری رهبری مبتنی بر اخلاق اسلامی دارد.

شناختِ عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، معرفتی در راستای شناسایی عقل از دیدگاه قرآن کریم و زمینه‏ساز بهره‏مندی صحیح، از این عطیۀ ارزشمند الهی است.چنین بهره‏وری از عقل، روشنگر راه رستگاری از گمراهی و یاریگرِ انسان در طی مسیر الی‏الله خواهد بود. مطالعه و تحلیلِ معانی، مراتب، آثار، آفات، جایگاه و نقشِ عقل لازمه بهره‏مندی صحیح از این حجتِ الهی است. کسب چنین معرفتی با دامنۀ بیان شده، ضرورتِ بهره‏گیری از قرآن کریم و دیگر منابع معتبر دینی را مطرح می‏کند. منابعی که حاوی سخنان رسول گرامی اسلام، وصی ایشان و دیگر ائمه معصوم باشد. در این راستا، کتاب گرانسنگ نهج‏البلاغه یکی از غنی‏ترین منابع، جهتِ دستیابی به کلام امیر سخن، علی7 است. سخنان امیر مومنان در این کتاب، همراه با سخنان شارحین نهج‏البلاغه، مهمترین منابع این پژوهش هستند.ساماندهی این رساله بر اساس فرضیاتِ زیر طراحی شده است:  در نهج‏البلاغه، تقسیمات و مراتبی برای عقل و عقلانیت مانندِ مطبوع و مسموع، معاش و معاد، وعایه و رعایه، پنهان و غائب، کامل و ناقص،... مشاهده یا برداشت می‏شود که می‏توان همه این تقسیمات و مراتب را در دو قسمِ عقل نظری و عقل عملی گنجاند.  از منظر نهج‏البلاغه، گرانبهاترین گوهر و ثروت آدمی عقل است و عقلانیت سبب دستیابی به شناخت حقیقی و عامل نجات انسان از اسارتِ هوای نفس و دنیاپرستی است. در نتیجه، عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار بوده و نقش موثری در کسب مواعظ انبیا و اجرای احکام الهی دارد. از منظر نهج‏البلاغه عقلانیت سبب بروز آثاری مانند هوشیاری، ژرف‏اندیشی، پند‏پذیری، نگهداری و بهره‏مندی از تجربه‏ها، نظم در امور، مسئولیت‏پذیری، ... در زندگی فردی و اجتماعیِ انسان می‏شود. در نهج‏البلاغه، لغزشگاههایی مانند هوی نفس، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی، طمع، شوخی و مزاح گناه‏آلود، ...آفات عقل و عقلانیت معرفی شده‏اند. معنای لغوی عقل مانند حفظ و نگهداری و معنای اصطلاحی آن مانند قوه تشخیص و تعاریفی برگرفته از خواص عقل، در نهج‏البلاغه مشاهده می‏شود. فصل اول این رساله، به این معانی همراه با تعاریف متکلمین و فلاسفه از عقل اختصاص یافته است. در فصل دوّم، مراتب و اقسام عقلانیت با بررسی اقسام و مراتبِ عقل مانند وعایه(و رعایه) و روایه، مطبوع و مسموع، معاش و معاد، کامل و ناقص، حاضر و پنهان، عدل‏گرا، .... مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم، جایگاه عقل در هدایت انسان و نحوه راه‏یابی به عقلانیت مورد کاوش قرار می‏گیرد. فصل چهارم به آثار عقلانیت در زندگی فردی و اجتماعی انسان از منظر نهج‏البلاغه تخصیص یافته است. برای بررسی این امر در حیطه زندگی فردیِ بشر، آثار عقل در بعد عبادی، تربیت اخلاقی، تأمین معاش و آسایش وی و برای کاوشِ این امر در زندگی اجتماعی انسان، این آثار در آدابِ معاشرت و برخوردهای اجتماعی و مبحثِ موضع‏گیریهای سیاسی بررسی شده‏ است. در فصل پنجم آفات عقلانیت یعنی هوی نفس، دنیا‏پرستی، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی،.. و همچنین نحوۀ حفظ و زنده نگاه‏داشتن عقل بررسی شده است.مهمترین نتایج و نظریه‏های حاصل از این پژوهش عبارتست از:هر یک از معانی عقل مانند عاقبت اندیشی، عدل،...، رفتار و عملکرد صحیحی را برای انسان تبیین می‏کند. هر یک از اقسام و مراتب عقل مانند عقول حاضر و پنهان، حامل دو پیام است. پیام اول، حکمتی است که در معنای آنها نهفته است و پیام دوم، دیدگاه و بینشِ مسببِ تقسیمات است که به مخاطب منتقل می‏شود.عقل از منظر نهج البلاغه دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار است. این حجت درون، همچنین نقش مؤثری در درک مواعظ پیامبران و اجرای احکام الهی دارد.پوشاندن عیوب اخلاقی، از بین بردن هوی نفس، پندپذیری از موعظه‏ها، تأمین معاش از نتایج و آثارِ مهم عقل در زندگی فردی آدمی است. مشورت با دیگران، حفظ اسرار، حلم و بردباری، عدالت، اعتدال در عمل، دوراندیشی از مهمترین آثار و نتایج عقل در زندگی اجتماعی بشر است.حفظ اسلام، دفع فتنه و شبهه و تردید و خرافات، تغییر نظام فاسد از مهمترین آثار و نتایجِ عقل در موضع‏گیریهای سیاسی، اجتماعی افراد یک جامعه است.

چکیدهبررسی مبانی و اصول اخلاق اجتماعی از مباحث مهم و بسیار کاربردی است. نگارنده کوشیده است با مبنا قرار دادن کلام امام علی بن ابی طالب(علیه‌السلام)، از متون نهج‌البلاغه این مسئله را مورد تحقیق قرار دهد.این پایان‌نامه در چهار فصل تنظیم گردیده است که در فصل اول پس از بیان کلیات تحقیق، به تعریف واژه‌های کلیدی از جمله مبانی، اصول، اخلاق، علم اخلاق و نهایتاً اخلاق اجتماعی پرداخته شده است.مسئله مبانی از دو منظر عام و خاص بررسی شده و به جایگاه وحی در شناخت ارزش‌های اجتماعی، توحیدی بودن جامعه دینی در نگرش اخلاقی توجه داده شده و در مبانی خاص اخلاق اجتماعی به امکان اجتماعی زیستن و ارزش آن، تأثیر اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی بر هم، موضوع دیگرگرایی، خودگرایی اخلاقی در پیوستن و دوری از جامعه با توجه به آموزه‌ی دینی باارزش، «نهج‌البلاغه» پرداخته شده است. پس از آن به بررسی پاره‌ای از اصول اخلاق اجتماعی از جنبه عام مانند اصول خدامحوری، نظارت‌محوری، اصلاح تدریجی جامعه، تزکیه و تربیت افراد جامعه و... و از جنبه خاص اصول اخلاق اجتماعی به اصل تقوا، عدل، امر به معروف و نهی از منکر و... پرداخته شده است که در نتیجه از میان اصول، اصل عدالت به عنوان جامع‌ترین اصل پذیرفته شده و ارتباط آن با دیگر اصول مورد سنجش قرار گرفته است. در آخر، ضمن نتیجه‌گیری کلی، پیشنهاد‌هائی جهت روی آوردن جامعه اسلامی به بینش و روش امام علی(علیه‌السلام)، سمبل عدالت، شجاعت و جوان-مردی ارائه گردیده است. کلمات کلیدی: نهج‌البلاغه، مبانی، اصول، اخلاق، اخلاق اجتماعی، اصل عدالت