جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افتتاح الدعوة، تأليف نعمان بن محمد تميمى مغربى، معروف به قاضى نعمان (متوفى 363ق)، به زبان عربى از مهم‌ترين آثارى است كه درباره تاريخ فاطميان و حوادث و اتفاقات آن نوشته شده است. نزدیکى زمان مؤلف به زمان دعوت فاطميان و اهميت رساله، موجب شده كه «افتتاح الدعوة» منبع تمام نوشته‌هاى مورخان اسماعيلى و غير اسماعيلى بعدى واقع شود. کتاب، مشتمل بر یک مقدمه كوتاه از مؤلف و متن اثر است كه در ضمن 38 عنوان كه با لفظ «ذكر» آغاز شده، نگارش يافته است. عصر فاطميان (297 - 567ق)، یکى از مستندترين ادوار تاريخ اسلام است. این دوره را اغلب به عصر طلايى اسماعيليه توصيف كرده‌اند. در این دوران تفكر و ادبيات اسماعيلى به اوج خود رسيد. بسيارى از تاريخ‌نگاران و وقايع‌نگاران مسلمان در دوره ميانه اسلامى درباره فاطميان به نوشتن مطالبى پرداختند. منابع تاريخى مربوط به فاطميان به دو دسته تقسيم مى‌شوند: 1. منابع اسماعيلى؛ 2. منابع غير اسماعيلى. از بين منابع تاريخى اسماعيلى، تأليفات قاضى نعمان (م 363ق) نویسنده و داعى و قاضى‌القضات دولت فاطميان كه در مقامات مختلف به خدمت چهار خليفه نخستين فاطمى پرداخته، از اهميت بسيارى برخوردار است. قاضى نعمان بعد از آنكه به خدمت فاطميان پيوست، تأليفات زيادى در مورد فاطميان از خود برجاى گذاشت كه بعضى تاريخى و بعضى فقهى و بعضى كلامى است. مهم‌ترين تأليف تاريخى قاضى نعمان رساله «افتتاح الدعوة» مى‌باشد. این کتاب اولاً تاريخچه اوضاع و احوالى است كه زمينه‌ساز استقرار خلافت فاطمى بوده است. بسيارى از مورخان از تشكيل دولت فاطمى و دعوت آنان سخن به ميان آورده‌اند، ولى تأليف قاضى نعمان از ديگر تأليفات متمايز است و داراى ويژگى‌هاى منحصربه‌فردى در ارتباط با تاريخ تشكيل خلافت فاطميان مى‌باشد. ثانياً در این کتاب فقط به مسائل مربوط به تشكيل خلافت فاطميان پرداخته شده است؛ بدون اينكه به حوادث تاريخى معاصر آن كه ارتباطى با دعوت و تشكيل خلافت فاطميان نداشته، بپردازد. ثالثاً قاضى نعمان در خدمت فاطميان و قاضى‌القضات آنها بوده است؛ بدين‌رو امكان دسترسى به اطلاعات تاريخى آنان را داشته و خود در اكثر این حوادث حضور داشته است. این کتاب منبع آثار پس از خود بوده است. اكثر مطالبى كه ابن اثير در «الكامل في التاريخ» در مورد دعوت فاطميان در مغرب آورده از «افتتاح الدعوة» گرفته است. فصل مربوط به دولت عبيديان در تاريخ ابن خلدون، خلاصه‌اى است از آنچه قاضى نعمان در کتابش آورده است. مقريزى در «اتعاظ الحنفاء» در قسمت‌هایى عين عبارت و در بعضى موارد خلاصه‌اى از متن «افتتاح» را مى‌آورد. قاضى نعمان در این رساله از مطلبى كه مستند و مورد وثوق مى‌باشد، سخن به ميان مى‌آورد و مطالب اسطوره و محل اختلاف و مشابه آن را كه در دعوت يمن و مغرب بوده نمى‌آورد. او در بيان مطالب، بر اسناد معاصر با وقايع تكيه مى‌كند. تغييرات سياسى - اجتماعى عميقى را كه دعوت ابوعبدالله شيعى در سرزمين بربرهاى كتامه ايجاد كرده، به‌صورت دقيقى آورده است. به جهت آشنايى با فضاى ذهنى نگارنده کتاب، لازم به توضيح است كه در نيمه دوم قرن دوم هجرى، فرقه اسماعيليه با اعتقاد به امامت اسماعيل، پسر امام جعفر صادق(ع) شكل گرفت. با توجه به سابقه مهدویت، اسماعيليان از ابتداى تأسيس تاكنون، عقايد ويژه‌اى در باب مهدویت مطرح نموده، افرادى را به‌عنوان مهدى معرفى كرده و اصلاح‌هایى در خصوص آنان انجام داده‌اند. ابوحوشب و ابوعبدالله شيعى، مهم‌ترين داعيان اسماعيلى در يمن و افريقيه بودند. ابوعبدالله پس از آنكه در حج، خود را به قبيله كتامه نزدیک كرد به‌همراه آنان به افريقيه رفت و كار دعوت را با شدت تمام ادامه داد. وى كه برای مهدى دعوت مى‌كرد، برای جلب قبيله كتامه احاديثى جعل كرد تا آنان را به مهدى معتقد نمايد. علاوه بر ابوعبدالله، ساير مدعیان نيز وعده ظهور مهدى را به مردم مى‌دادند. ابن‌حوشب در يمن به مردم گفت: ظهور مهدى نزدیک است، بايد آماده خروج باشيد. جمعى از اهل عراق به ايشان پيوستند، قوى‌حال شدند و اموال را بين خود تقسيم نمودند. کتاب با ذكر دعوت حسن بن فرح بن حوشب مشهور به «منصور يمن» كه از ائمه فاطمى بوده و از او تعبير به «مهدى» مى‌شود، آغاز شده است. نویسنده، این بخش را با ذكر بيتى از یک شاعر نامعلوم و نيز احاديثى درباره منصور آغاز كرده و سپس احوال فتوحات و اتفاقات عصر فاطمى را یک‌به‌یک تا زمان تأليف کتاب ذكر كرده است.

الموسوعة التاريخية للخلفاء الفاطميين اثر عارف تامر، نگاهی است اجمالی به تاریخ دویست و هفتاد ساله خلفای فاطمی در شمال افریقا و مصر تا بغداد و معرفی هریک از خلفای این سلسله که به زبان عربی و در دوران معاصر نوشته شده است. ازآنجایی‌که خلفای فاطمی، بر قسمت وسیعی از جهان اسلام و عرب در فترت تاریخی نسبتاً طولانی- در حدود دو قرن و نیم- حکومت می‌کرده‌اند، بررسی تاریخ آن‌ها دارای ویژگی خاصی بوده و لذا کتاب حاضر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در ده جلد، تنظیم شده است. هر جلد، به معرفی یکی از خلفای فاطمی، اختصاص یافته است. نویسنده در هر جلد، ابتدا به معرفی نام و تاریخ و مکان ولادت، مدت خلافت و زمان وفات اشاره نموده و سپس، ضمن بیان ویژگی‌ها و خصوصیات هر خلیفه، به بیان وقایع و حوادث مهم دوران خلافت وی پرداخته است. در "جلد ششم" ششمین خلیفه فاطمی معرفی شده است. نام وی، «الحاکم بأمرالله» بوده و در سال 375ق، در «المعزیه» قاهره، از کنیزی نصرانی از طایفه قبطیان، به دنیا آمد و پس از وفات عزیزبالله، در سال 386ق، در سن یازده سالگی به خلافت رسید و در سال 411ق، به طریقه‌ای مشکوک، به قتل رسید

التشيع المصري الفاطمي، كه نام كامل آن در جلدهاى 4 تا 6، «التشيع المصري الفاطمي: إشعاع حي و حضاري: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» و در جلد 1 و 2، «حضارة مصر في ظل الإسلام الشيعي: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» است، تأليف حسن محمد صالح مى‌باشد كه 250 سال حكومت فاطميان مصر را با استفاده از منابع تاريخى مورد بررسى قرار داده است. كتاب در شش جلد به زبان عربى منتشر شده است. نويسنده از منابع متعددى در نگارش اين اثر استفاده كرده كه آثار مقريزى از مهم‌ترين آنهاست. وى گاه تنها نام شخص را در متن ذكر كرده و گاه به كتاب او نيز اشاره كرده است. نويسنده در مقدمه كتاب به تشابه فقهى و اعتقادى فاطميان شيعه مصر، زيديه و اماميه اثناعشريه اشاره كرده و تفاوت آنها را در بحث امامت دانسته است. "جلد سوم" نويسنده در ابتداى اين جلد ادعا كرده است كه تاريخ از گذشته تا حال حكّامى مانند خلفاى فاطمى نديده است كه اعتقاد كامل به آزادى عقيده داشته باشند. وى تأكيد مى‌كند كه اگر تاريخ دولت فاطمى را مطالعه كنيم و با دقت قضات، نويسندگان و وزراى آن را شناسايى كنيم، خواهيم دانست كه از مذاهب و اديان مختلف بوده‌اند و فرقى بين مسلمان و غير مسلمان و قبطى و يهودى نبوده است؛ جز اينكه خدمت درست و رعايت مصالح ملت مصر و دارالخلافه، ملاك گزينش بوده است. نويسنده در ادامه اين جلد، حكومت فاطميه را از جهات مختلف صنعتى، فرهنگى و سياسى مورد بررسى قرار داده است. وى در بخشى از كتاب به عجايب و اهرام مصر پرداخته و خاطرنشان مى‌كند كه در طول بيش از 250 سال حكومت فاطميان بر حفظ آنها و ممانعت از سرقت و نابودى آنها اهتمام داشته‌اند. بررسى صنعت عطر، موسيقى، نقاشى، جواهرات، شيشه، اسلحه و مانند آن از ديگر مباحث ذكرشده در اين جلد از كتاب است.

التشيع المصري الفاطمي، كه نام كامل آن در جلدهاى 4 تا 6، «التشيع المصري الفاطمي: إشعاع حي و حضاري: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» و در جلد 1 و 2، «حضارة مصر في ظل الإسلام الشيعي: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» است، تأليف حسن محمد صالح مى‌باشد كه 250 سال حكومت فاطميان مصر را با استفاده از منابع تاريخى مورد بررسى قرار داده است. كتاب در شش جلد به زبان عربى منتشر شده است. نويسنده از منابع متعددى در نگارش اين اثر استفاده كرده كه آثار مقريزى از مهم‌ترين آنهاست. وى گاه تنها نام شخص را در متن ذكر كرده و گاه به كتاب او نيز اشاره كرده است. نويسنده در مقدمه كتاب به تشابه فقهى و اعتقادى فاطميان شيعه مصر، زيديه و اماميه اثناعشريه اشاره كرده و تفاوت آنها را در بحث امامت دانسته است. "جلد ششم" به فهارس 5 جلد گذشته اختصاص دارد.

الموسوعة التاريخية للخلفاء الفاطميين اثر عارف تامر، نگاهی است اجمالی به تاریخ دویست و هفتاد ساله خلفای فاطمی در شمال افریقا و مصر تا بغداد و معرفی هریک از خلفای این سلسله که به زبان عربی و در دوران معاصر نوشته شده است. ازآنجایی‌که خلفای فاطمی، بر قسمت وسیعی از جهان اسلام و عرب در فترت تاریخی نسبتاً طولانی- در حدود دو قرن و نیم- حکومت می‌کرده‌اند، بررسی تاریخ آن‌ها دارای ویژگی خاصی بوده و لذا کتاب حاضر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در ده جلد، تنظیم شده است. هر جلد، به معرفی یکی از خلفای فاطمی، اختصاص یافته است. نویسنده در هر جلد، ابتدا به معرفی نام و تاریخ و مکان ولادت، مدت خلافت و زمان وفات اشاره نموده و سپس، ضمن بیان ویژگی‌ها و خصوصیات هر خلیفه، به بیان وقایع و حوادث مهم دوران خلافت وی پرداخته است. در "جلد هشتم" «المستنصر بالله» که هشتمین خلیفه فاطمی است، معرفی گردیده است. وی در جمادی‌الآخر سال 420ق، در «المعزیه» در به دنیا آمد و پس از وفات پدرش، در سال 427ق، به خلافت رسید درحالی‌که بیش از هفت سال و اندی بیش نداشت و در سال 487ق، در سن 67 سالگی، دار فانی را وداع گفت

الخلافة الفاطمية بالمغرب (296-365ق/ 909-975) التاريخ السياسي و المؤسسات، اثر فرحات الدشراوی، بررسی تاریخ سیاسی و نظامی خلفای فاطمی و بحث پیرامون مؤسسات دولت ایشان می‌باشد که به زبان فرانسوی و در سال 1981م نوشته و توسط حمادی الساحلی، به عربی ترجمه شده است. این کتاب در اصل رساله دکترای نویسنده برای دانشگاه سوربون می‌باشد که در سال 1970م، به دانشگاه عرضه شده است. کتاب با دو مقدمه از مترجم و نویسنده آغاز و مطالب در دو قسم و هر قسم در چندین باب تنظیم شده است. نویسنده در ابتدا به بحث از تاریخ آفریقا، از قیام دولت عبیدیه تا انتقال آن به مصر پرداخته و سپس به مطالعه نظام اداری و سیاسی و مؤسسات مختلفی که خلفای فاطمی تأسیس یا اعاده کردند، پرداخته است. نویسنده در تدوین و تألیف این اثر، از تألیفات بسیاری استفاد کرده است در قسم اول، در ضمن چهار باب، به تاریخ آفریقا از قیام دولت عبیدیه در سال 909م، تا انتقال آن به مصر در 975م و نامیده شدن آن به دولت فاطمیه اختصاص یافته است. باب اول دارای سه فصل بوده و در آن، ابتدا نسب فاطمیون بررسی شده و سپس، چگونگی شروع و افتتاح دعوت اسماعیلیه و نحوه انتشار انقلاب بربریه شعبیه مورد بحث قرار گرفته است در باب دوم، وصایت داعی ابوعبدالله و سپس دوران خلافت مهدی، اولین خلیفه فاطمی از 297 تا 322ق، بررسی و در نهایت، به سیاست خارجی مهدی در این دوران و نحوه برخورد دولت وی با سایر دول، پرداخته شده است در باب سوم، به گسترش قیام خوارج در دوران القائم‌بأمرالله پرداخته شده است. در این باب، ابتدا سیاست خارجی و داخلی دولت القائم‌بأمرالله بررسی گردیده و سپس به قیام ابویزید پرداخته شده است باب چهارم، به بررسی دوران خلافت اسماعیل منصور اختصاص یافته است. در پنجمین باب، به دوران خلافت آخرین خلیفه فاطمی در آفریقا، المعزلدين‌الله پرداخته شده است. در قسم دوم، در ضمن چهار باب زیر، به مطالعه نظام اداری و سیاسی و مؤسسات مختلفی که خلفای اربعه فاطمی (مهدی، قائم، منصور و معز) تأسیس و یا نظام آن را بر اساس سیستم جدید، اعاده کردند، پرداخته شده است؛ مانند: اداره پست، شهربانی، دادگستری، ارتش و... در باب اول، به بررسی نظام سیاسی دولت فاطمیون پرداخته شده است. باب دوم، به بررسی سیستم نظامی دولت فاطمیون اختصاص یافته است. در آخرین باب نیز سیستم قضایی بررسی شده و در آن، به وظیفه قضات و برنامه‌های قضایی دولت فاطمی، پرداخته شده است در خاتمه، به جمع‌بندی مباحث پرداخته شده و به نکاتی پیرامون کتاب و نحوه پرداختن آن به زوایای فتره تاریخی حکومت دولت فاطمی در آفریقا، اشاره گردیده است گویا نویسنده تصمیم داشته تا قسم سوم را در رابطه با حیات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دینی در خلال دوره زمانی مورد بحث، بررسی نماید، اما به همین دو قسم، اکتفا نموده است

التشيع في طرابلس و بلاد الشام، تأليف شيخ على ابراهيم طرابلسى، اثرى است كه نويسنده آن به بررسى تاريخ تحولات مذهب تشيع در طرابلس و سرزمين‌هاى شام پرداخته است. اين كتاب به زبان عربى و در يك جلد منتشر شده است. كتاب، مشتمل بر مقدمه شيخ قبلان (نايب‌رئيس مجلس اعلاى لبنان) و مقدمه نويسنده و پنج فصل است. نويسنده در بسيارى از مباحث، به منابع مورد استفاده اشاره نكرده است، اما به گفته شيخ قبلان، مهم‌ترين كتاب مورد استناد وى، آثار مورخ بزرگ، ناصر خسرو است كه گزارش كرده كه در سال 428ق، مردم طرابلس شيعه بوده‌اند و بنى عمار بر مذهب شيعه اماميه اثناعشريه بوده‌اند خلاصه مطالب فصول كتاب بدين شرح است: فصل اول: نويسنده در ابتداى اين فصل از كتاب به اهميت استراتژى طرابلس و اوضاع آن در ابتداى قرن پنجم هجرى اشاره كرده است. برخى مورخين به وجود شيعيان در طرابلس شام در عصر عباسى اشاره كرده‌اند فصل دوم: نويسنده در ابتداى اين فصل به تبيين معناى لغوى و اصطلاحى شيعه با استناد به منابع مختلف مى‌پردازد. ادامه اين فصل، به ذكر تعداد ائمه و خلفاى برحق رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و تاريخ ائمه اطهار (علیهم السلام) تا زمان شهادت امام حسين (علیه السلام) اختصاص دارد فصل سوم كتاب به مطالعه حكومت فاطميان در شام اختصاص دارد. فصل چهارم: اين فصل به شرح دولت «بنى عمار» در طرابلس اختصاص دارد. فصل پنجم: علاقه ويژه حكما و وزراى فاطمى به علم سبب شده بود كه در تشويق مردم به علم‌آموزى و نيز ايجاد مراكز علمى براى نشر مذهب تشيع تلاش كنند.