جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به اینکه هر شخص یا در هر لغت و زبان، آفریدگار جهان را به زبان و نامی می خواند، همانطور که تازیان وی را به الله، و پارسیان به خدا و یزدان، و ترکان به تاری و تانری، و به لغت انجیل کرسطوس، و فرنگیان به دیو و. . . می نامند؛ بین متفکرین نزاعی مطرح است که آیا انسان اوصاف و احوالی را که به وسیله اندیشه خود درک می کند، می تواند به عنوان نام، برای خدا به کارگیرد، یا نمی تواند؟ که در این صورت، اسماء الله توقیفی اند یعنی باید در استعمال اوصاف و احوال بر خداوند، اذن شرعی رسیده باشد؛ هر چند باید توجه شود که استعمال به عنوان صفت محل نزاع نمی باشد. مثلا اینکه به عنوان صفتی از صفات خدا به او واجب الوجود بگوییم محل نزاع نیست، بلکه محل نزاع اینگونه است که آیا جایز است، ذات خداوند متعال با این اسماء مورد خطاب قرار گیرد یا خیر؟ در تایید مطلب فوق برخی از دانشمندان گفته اند که محل نزاع، در اطلاق اسماء ادراکی توسط انسان به عنوان یکی از صفات و احوال خداوند است. حال این سوال مطرح است که آیا اسماء و برخی صفات الهی محدود به همانهایی است که در آیات و روایات آمده است و یا می‌توان هر اسم و صفتی که کمال به حساب می‌آید به خداوند نسبت داد؟ دیدگاه اندیشمندان مسلمان در این زمینه چیست؟ در این زمینه می‌توان بیان داشت که؛ مقصود از توقیفی بودن اسماء و صفات الهی در علم کلام و فقه آن است که در مقام اسم گذاری ذات مقدس حق، باید فقط به آن دسته از اسامی که از طریق شریعت وارد شده است اکتفا نمود و جایز نیست خداوند را به غیر آن اسامی نامگذاری کنیم، گر چه عقل چنین اطلاقی را مجاز بداند. در این مورد سه گروه نظر داده اند، برخی گفته اند اسماء الهی توقیفی است ولی صفات توقیفی نیست یعنی در بحث نامگذاری باید فقط نام هایی را بر خداوند اطلاق کنیم که در قرآن و روایات بر خداوند اطلاق شده است. برخی دیگر می‌گویند که اسماء و صفات هر دو توقیفی است یعنی صفتی را هم که در قرآن نیامده است نمی‌توان بر خداوند اطلاق کرد. دسته ی دیگر می‌گویند که هر دو آزاد است یعنی نه اسماء و نه صفات الهی هیچ کدام توقیفی نیست. اکثر متکلمان اهل سنت پیروان مکتب بغداد از معتزله و بخش مهمی از متکلمان امامیه بر این اعتقاد اند که در نامیدن و وصف کردن خداوند نباید از نام ها و وصف های منصوص در قرآن و حدیث تجاوز کرد. برخی هم، همچون معتزلیان بصره و گروهی از امامیه، تسمیه و وصف خداوند به غیر منصوص را پذیرا بوده اند. البته قائل اند تنها می‌توان اسمای را که در بردارنده ی نقصی برای خدا نیست و نشانه عظمت و جلال خداست درباره او به کار برد.مرحوم خواجه نصیر طوسی در”تجرید الاعتقاد”همچنین ابن بابویه وشیخ صدوق دررساله ی اعتقادش سخنی از توقیفی بودن اسماء و صفات الهی نموده،ولی دلیلی برمدعای خویش اقامه نفرمودند، متکلمان اسلامی در توقیفی بودن الفاظ اسماء دلیل نقلی دارند ودرکتب کلامیه هم دلیل وبرهان عقلی اقامه نشده است.

احمد سمعانی یکی از نویسندگان بزرگ قرن پنجم و ششم هجری است که کتاب خود روح الارواح را درباره اسماء و صفات الهی در این دوره نوشته است. روح الارواح اولین کتاب مستقل در زمینه‌ی اسماء و صفات الهی است که به رشته تحریر در آمده است. در این کتاب سمعانی 101 نام از خداوند را ذیل 74 عنوان بررسی می کند و به ایراد نظرات عرفانی خود در این اثر می‌پردازد. گاه نیز از ابیات و اشعاری از خود و دیگر شاعران استفاده می‌کند که به لحاظ تاریخ ادبیات اهعمیّت ویژه ای دارند.ما نیز در این رساله ابتدا به بررسی زندگی خود سمعانی و کتابش می‌پردازیم. گریزی نیز به ویژگی-های اجتماعی، سیاسی و ادبی این دوره خواهیم داشت. در قسمت‌های بعدی ابتدا به ساختار ادبی کتاب می‌پردازیم که شامل تشبیهات برای اسماء الهی، استعارات، کنایات، سجع پردازی‌ها، استناد به اشعار فارسی و عربی، تلمیحات قرآنی و احادیث و داستان‌ها خواهد بود. در بخش واپسین رساله نیز ابتدا تعریفی از اسماء وصفات الهی بر اساس نظریه‌ی متکلّمین، مفسرین و عرفا ارائه خواهیم کرد و سپس به برداشت‌های ادبی و عرفانی سمعانی و دیگر عارفان و شاعران از اسماء و صفات الهی خواهیم پرداخت

نگارنده ضمن طرح پاره اى از مباحث توحید و اسماء و صفات، به جایگاه عقل در فهم آن مى پردازد. تبیین معناى اسم و صفت و نقد برخى از نظریّات در این مورد، نیز انجام شده است.