جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف: دو نظریة عینیت صفات با ذات از سوی صدرالدین و نفی صفات از ذات از جانب ابن عربی، دو رهیافت موازی و مطرح دربارةنسبت صفات الهی با ذات‌اند. امام خمینی در آثار فلسفی و عرفانی دو تلقی را صائب می‌داند و به تبیین هر یک می‌پردازد. هدف تحقیق پیش رو، مقایسة نسبت دو نظریه با هم و جستجوی ریشة اختلاف آنها با ملاحظات ترمینولوژیک و آنتولوژیک بود. روش: اینتحقیقِ کیفی به روش تحلیلی- توصیفی انجام شده است. یافته‌ها: دو نظریه به یک نسبت، درست و هماهنگ با قواعد و مفروضات نظام فکری خود بوده، از نظر کاربرد وحدت تشکیکی در زبان برهان و وحدت شخصی در بیان تجارب عرفانی، هر دو رهیافت مقبول امام خمینی می‌باشند. نتایج: در مکتب وحدت تشکیکی، واجب‌الوجود، بسیط الحقیقه و حقیقت ساری در تمام مراتب امکانی و متحد با صفات کمالی آنهاست و در مکتب وحدت شخصی، مقام بسیط، صادر اول و مشیت است که ساری در مراتب امکانی و متحد با صفات کمالی آنهاست. حقایق مندمج در واجب‌الوجود، «مفاتیح غیب» یا «جواهر اسما» و متباین با صفات امکانی و همچون ذات الهی، در پردة غیب و خارج از دسترس معرفت بشراست.

باورود نظریه «اصالت وجود در تحقق» از عرفان به فلسفه توسط صدرالمتألهین در قرن یازدهم تحول بزرگی در فلسفه شکل گرفت. او مصداق این نظریه را دو مورد قرار داد: اول حقیقت لابشرطی «وجود» که در عرفان هم سابقه داشت؛ دوم وجودات خاص امکانی که در عرفان سابقه نداشت. پس بر اساس تعمیم او وجودات خاص امکانی نیز اصیل و موجود بالذات شدند و این مستلزم پذیرش وجوب ذاتی آنها بود که مقبول و معقول نبود. صدرالمتألهین خود به این اشکال متفطن بود و برای حل اشکال دو پاسخ ارائه کرد: یکی بر اساس فرق بین معنای «بالذات» در دو تعبیر «واجب‎الوجود بالذات» و «موجود بالذات» و دیگر بر اساس فرق بین «ضرورت ذاتی» و «ضرورت ازلی»؛ ولی هیچ یک از دو پاسخ، رافع اشکال نبودند و این، اضطرابی را در آرای خود صدرالمتألهین به وجود آورده است؛ لذا او در برخی آثارش از تعمیم خود عقب‏نشینی کرده است.

مقاله حاضر به بررسی جایگاه و نقش استدلال عقلی و تاله به عنوان دو عنصر اساسی مکتب فلسفی اشراقی و تفاوت جایگاه این دو عنصر در عرفان می‌پردازد. در واقع عنصر استدلال عقلی و تاله با همین تعابیر و یا تعابیر مشابه در هر دو مکتب اشراق و عرفان وجود دارد و هر کدام به نوبه خود بر این دو عنصر تاکید دارند اما تفاوت این عامل تا به اکنون به طور واضح تبیین نگردیده است. در این نوشتار در ابتدا به تفاوت عرفان نظری و عملی پرداخته شده و بیان گردیده است که استدلال عقلی پس از تولد عرفان نظری از دل عرفان عملی رشد و نمو داشته است. در ادامه به پنچ مورد از تفاوت‌های جایگاه عقل و تاله در این دو مکتب اشاره می‌شود و بیان می‌گردد که آنچه در عرفان اصالت دارد، شهود است و بر خلاف حکمت اشراق عقل به خودی خود اصالتی ندارد. همچنین عقل در عرفان نظری وسیلهای جهت دفاع از مسیر تزکیه و تصفیه است، حال آنکه عقل در حکمت اشراق چنین جایگاهی ندارد، چنانکه عقل در حکمت اشراق نقش ثبوتی داشته و در عرفان نقشی اثباتی. علاوه بر این موارد عقل در عرفان به منزله میزانی جهت شناخت شهودات صادق از کاذب است، حال آنکه هیچگاه در حکمت اشراق به عقل چنین نگریسته نشده است. و در آخر عقل در عرفان تحلیلی است و در حکمت اشراق استدلالی. پیرامون این نوشتار بایسته ذکر است که تفاوت‌های مذکور، اموری است که بر اساس استقراء و با مراجعه به آثار اندیشه اشراقی و عرفانی و مقایسه آن‌ها به دست آمدهاند، از این روی به جهت آنکه تنها به موارد محدودی از آثار مکتوب مراجعه شده است، محتمل است که با مراجعه به دیگر آثار این اندیشمندان، به وجوه دیگری از تفاوت این دو مکتب رهنمون گردید. با این وجود برخی از تفاوت‌های مذکور، ناشی از اختلاف مبانی این مکتب اند و شاید بتوان به جهت محدود بودن مبانی، برخی از تفاوت‌ها محدود به مواردی خاص دانست.

مثنوی معنوی اثری گران سنگ است. انسان متفکر می تواند با تعمق در این کتاب علاوه بر مفاهیم بلند عرفانی، منابع سرشاری از حکمت و فلسفه و جهان بینی های مترقی بشری را جستجو کند. یکی از زوایای پنهان اندیشة مـــولوی، توجه دقــیق او به روش شناسی است که یکی از شاخه های اصلی معرفت شناسی به شمار می آید. هدف این مقاله ورود به موضوع روش شناسی در اندیشة مولوی است که به نظر می رسد تاکنون به آن پرداخته نشده است. برای نیل به این مقصود، اولین حکایت مثنوی در دفتر اول، با نگاهی متفاوت مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج این بررسی مؤید یافته های پیش روست؛ نخست اینکه در نگاه مولوی، معرفت شناسی دینی از حیث روش جامع نگر است و تمامی شیوه های رایج شناخت را به رسمیت می شناسد. دوم اینکه، آنچه امروز شیوة علمی در روش شناسی نامیده می شــود، به دقت تمام در مثنوی معرفی و توصیف شده است. سوم، محدود کردن اعتبار روش های پژوهش در علوم انسانی به شیوة تجربی، نادرست بوده و راه صواب، به کارگیری روش عام و ترکیبی است. چهارم، رعایت اخلاق علمی در فرایند پژوهش یک ضـــرورت است. امانتداری و صداقت دو ویژگی مهم اخلاق علمی است و پنجم ایــنکه، اگرچه عقل و تجربه دو ابزار قدرتمند شناخت است و در نتیجه هر دو رویکرد خردگرایانه و علمی دارای جایگاهی رفیع و ارزشمند می باشد، امــــا درعین حال دارای محدودیـت های قابل تأملی در شناخت کامل انسان و جهان هستی است.

تفکر فلسفی از اندیشه راجع به وجود و موجود آغاز می‌شود و یکی از مهم‌ترین مسائل وجودشناسی، بحث درباره وحدت و کثرت حقیقت هستی است که در این‌باره، طیف گسترده‌ای از نظریات ارائه شده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها نظریه‌ وحدت تشکیلی وجود در حکمت متعالیه است. دیدگاهی که معتقد به وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت است و می‌توان آن را از ابتکارات «ملاصدرا» برشمرد. اما این نظریه نیز مانند هر رای فلسفی دیگر، در معرض شرح و نقد صاحب‌نظران قرار گرفته و جدای از مخالفت پاره‌ای از اندیشمندان با آن، در بین خود پیروان حکمت متعالیه نیز گاه در تعیین منظور نهایی ملاصدرا اختلاف پیش آمده است. در این کتاب، تلاش شده تا پس از شرح نظریه وحدت وجود، به برخی از این اختلاف نظرها پرداخته شود. کتاب در نه فصل تدوین گردیده که از آن میان می‌توان به این موارد اشاره کرد: تاریخچه وحدت تشکیلی وجود؛ اثبات فلسفی وحدت تشکیلی وجود؛ وحدت تشکیلی وجود و تبیین کثرات عرضی؛ وحدت تشکیکی یا وحدت شخصی وجود؛ و استقصایی از لوازم و نتایج وحدت تشکیکی وجود.

دکتر یثربی، فلسفه دان و عرفان شناس ۷۵ ساله، استاد تمام فلسفه و کلام اسلامی در دانشگاه علامه طباطبایی است که از سال ۱۳۳۷ تا سال ۱۳۴۶ دروس فلسفی و فقهی را در حوزه علمیّه قم نزد علامه طباطبایی، آیت الله حسینعلی منتظری و آیت الله جعفر سبحانی فرا گرفت. از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۸ نیز دوره کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای رشته فلسفه و حکمت اسلامی را در دانشگاه تهران سپری کرد. او از مهمترین چهره های آکادمیک ایران است که به نقد عرفان اسلامی پرداخته است. عرفان نظری (تحقیقی در سیر تکاملی و اصول و مسائل تصوف) عنوان کتابی است از سید یحیی یثربی که توسط انتشارات بوستان کتاب قم در سال 1392 به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب تصوف است.از سید یحیی یثربی، کتاب های حکمت اشراق سهروردی(بوستان کتاب قم)، عرفان عملی(بوستان کتاب قم)، زبانه شمس و زبان مولوی(موسسه انتشارات امیرکبیر)، فلسفه خرافات(موسسه انتشارات امیرکبیر)، نیز در بازار کتاب موجود می‎باشد. این کتاب در دو بخش اصول عرفان نظری را آموزش می دهد. در بخش دوم کتاب، مقدمه ی قیصری بر شرح تائیه ی ابن فارض آورده شده که متنی مختصر و در عین حال جامع است.

پژوهشی در قلمرو «عرفان نظری» است. مباحث مطرح شده در این نوشتار که به‎منظور تدوین متن درسی در ابعاد گوناگون عرفان نظری تألیف شده، عبارت است از: گذری بر تطور تاریخی عرفان نظری، خداشناسی عرفانی که به مباحث وحدت شخصیه وجود از دیدگاه عرفا، چگونگی تحقق کثرات بر اساس وحدت شخصیه وجود، کاربردهای تمثیلی در تبیین وحدت شخصیه وجود، براهین اثبات و ویژگی‎ها و لوازم وحدت شخصیه وجود پرداخته است، هستی‎شناسی عرفانی که مباحث: تعین اول و تعین ثانی، تعین‎های خلقی، تجدد امثال، فقر دائم عالم، قوس نزول و صعود، صراط مستقیم و معاد را شامل شده است، انسان‎شناسی عرفانی که در آن خلافت انسان کامل، جایگاه انسان در هستی‎شناسی عرفانی و شئون انسان کامل مطرح شده است.