جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزش و پرورش، از دیرباز در ایران، از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و با گسترش اسلام نیز بر میزان این اهمیت افزوده شده است. در کنار جایگاه ممتاز آموزش در ایران، مراکز مرتبط با فعالیت های آموزشی نیز اهمیت یافتند و با روی کار آمدن حکومت شیعه مذهب صفوی و تاکید بر علوم مرتبط با دین اسلام، آن دسته از مراکزی که در آنها دین و علوم وابسته به آن تدریس می شد نیز از اهمیت بیشتری برخوردار شدند. روند شکل گیری مدارس علوم دینی، به صورت رسمی و با شکل گیری نظامیه ها در دوره سلجوقی آغاز شد و با فراز و نشیب هایی تا به دوره قاجار نیز ادامه یافت، به گونه ای که در شهر تهران، به عنوان پایتخت ایران در این دوره، بیشترین تعداد مدارس علوم دینی را مشاهده می کنیم. از سوی دیگر، در شهر مذهبی قزوین نیز، به عنوان پایتخت ایران در اوایل دوره صفوی و یکی از نزدیکترین شهرها به پایتخت ایران در دوره قاجار، مدارس علوم دینی قابل توجه و ممتازی وجود داشته است. مدارس علوم دینی علاوه بر کارکردهای اجتماعی و فرهنگی، از دید باستانشناسی و معماری نیز حائز اهمیتند. نکته جالب توجه آن است که تا پیش از دوره قاجار، در دیدی کلی، در ساخت این مدارس از الگوی معماری کاملا مشخصی پیروی می شده است. اما با ورود به دوره قاجار، با وجود شباهتهای چندی که دست کم در میان مدارس دو شهر تهران و قزوین وجود دارد و مرکزیت این تحقیق بر آنها استوار شده است، نمی توان مانند دوره های گذشته، الگویی کاملا یکسان و مشخص را برای مدارس علوم دینی دوره قاجار این دو شهر ارائه داد. از سوی دیگر، بر اساس مشاهدات میدانی و کتابخانه ای، پراکنش منطقه ای این مدارس در بافت قدیم تهران و قزوین مرکزیت یافته است که در زمان خود، هسته اصلی این دو شهر به شمار می رفتند. نگارنده در طول روند تحقیقات خود به این نتیجه رسید که یکی از عواملی که در حفظ و نگهداری مدارس علوم دینی قاجار دو شهر تهران و قزوین نقش مهمی ایفا کرده است، پدیده وقف به شمار می رود.

یارسان یا اهل حق ، یکی از مسلک‌های شیعی است که توانسته است، بسیاری از رفتارهای اعتقادی و فرهنگی آیین های دیگر، به ویژه آیین های کهن ایرانی را ، در درون خود حفظ کند. در این پژوهش که به مطالعه و بررسی این آیین پرداخته شده، محوطه های بلوران از توابع شهرستان کوهدشت و محوطه بابایادگار از توابع شهرستان دالاهو، که مورد احترام همه انشعابات این آیین بوده، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته‌ است. این پژوهش که با بهره‌گیری از راهبرد پژوهش تفسیری- تاریخی صورت گرفته است، از دیدگاهدو رهیافت باستانشناسی و مردم شناسی، به میزان تأثیر آیین‌ها بر این مسلک و همچنین نقش عوامل زیست محیطی و جغرافیایی، بر چرایی و چگونگی این فرایند و همچنین تأثیر آن بر شکل گیری و ساختار معماری آیینی این مسلک، پرداخته است. از آنجا که تاکنون، با چنین رویکردی، به مطالعه و واکاوی این مسلک، پرداخته نشده است، اهمیت این پژوهش، بیش از پیش تبیین می‌شود. نتایج مطالعات نشان می‌دهد که عوامل زیست‌محیطی و جغرافیایی، نقش تعیین کننده‌ای برفرایند شکل گیری این آیین و نیز تأثیر وافری بر ساختار معماری مسلک یارسان داشته است؛ همچنین سهم آیین مهرپرستی، بر شکل گیری این فرقه شیعی، بیش از سایر آیین‌های دیگر بوده است.

تحقیقات باستان‏شناسی و بررسی سیر تحول معماری مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفى‏ الدین اردبیلی بیانگر آن است که این اثر تاریخی فرهنگی، یکی از حلقه‏ های گمشده‏ ی هنر ایران در بین سده‏ی هشت هجری تا افول صفویان در ربع اول سده‏ی دوازده هجری اهمیت ویژه در بررسی تحولات معماری تشکیلات خانقاهی و آرامگاهی ایران و جهان اسلام دارد.بازنگری جدیدترین دستاوردهای معماری حاصل از مطالعات باستان‏شناختی در محوطه‏ های غرب و شرق مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفى‏الدین اردبیلی از جمله راهبردهای روشمند بررسی تحولات معماری چهارصد ساله این مجموعه مذهبی؛ از بنیاد اولین فضاهای مذهبی؛ زاویه و چله‏ خانه در ۷۰۰ هجری تا توسعه و الحاقات متعدد معماری و روند افول و تخریب بسیاری از آثار مجموعه است.تحقیقات علمی باستان‏شناسی سال‏های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ و ۱۳۸۵ به ترتیب در محوطه‏ های باستان‏شناسی غرب و شرق حیاط معروف به باغ شیخ فرصت مناسبی بود تا تحولات معماری این مجموعه به روش علمی با استفاده از مطالعات میدانی و کتابخانه‏ ای و تحلیل اسنادی مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین در رساله‏ ی حاضر برای شناخت روشمند این مجموعه مذهبی، کل پیکره‏ ی معماری آن همراه با بقایای حاصل از جدیدترین دستاوردهای باستان‏شناسی بررسی و ساختار تک‏ تک بناها به عنوان جزیی از کل، جای‏ نام‏ شناسی آن‏ها، هرمنوتیک تزیینات و گاهنگاری آثار معماری به صورت دقیق مورد بازبینی قرار گرفته ‏است. بررسی و تطبیق اسناد تاریخی با شواهد جدیدترین دستاوردهای باستان‏شناسی در محوطه‏ های تاریخی غرب و شرق مجموعه و بازنگری مدارک تاریخی بیانگر ارتباط آثار معماری دو محوطه با یکدیگر و انتساب آن‏ها به یک دوره تاریخی است. اجرای دو برنامه توسعه گسترده در سده‏ی هشت هجری و نیمه اول حکومت صفوی(۱۰۳۸-۹۰۷ ق)، این مجموعه را به یکی از بزرگ‏ترین و موثرترین مراکز خانقاهی و آرامگاهی ایران و حتی خاورمیانه تبدیل نماید و شرایط مناسب را برای تبدیل دارالارشاد اردبیل به مرکز خیزش نهضت ملی ایران و تشکیل دولت فراگیر شیعی آن را فراهم نماید.در ایجاد و توسعه و رونق این مجموعه مذهبی شیخ صفى‏الدین اردبیلی، عوامل مختلفی چون موقعیت خاص جغرافیایی اردبیل و پیشینه ‏ی تاریخی آن، وقف و موقوفات، تولیت مناسب، تجارت و اجاره اراضی و اخذ مالیات، دیدگاه تصوف و مریدان بی‏شمار، تشکیل دولت صفوی و دوام درازآهنگ آن، عفو و بخشش‏های مالیاتی، محبوبیت شیخ صفى‏الدین اردبیلی و شیوخ صفوی و نفوذ آن‏ها در حاکمان وقت، اهتمام شیوخ و شهریاران صفوی به امور مستمندان و بنیاد تشکیلات خیرخواهانه نقش موثر داشته‏ اند.

این پایان نامه در دو فصل که فصل اول مشتمل برشش بخش و فصل دوم مشتمل بر پنج بخش می باشد تنظیم شده است. فصل اول شامل جغرافیای طبیعی قوچان - وجه تسمیه قوچان - جغرافیای سیاسی ؛ انسانی ؛ اقتصادی قوچان - جقرافیای تاریخی قوچان-قوچان پس از اسلام - قوچان از اسکان اکراد تا عصر حاضر و فصل دوم شامل پیشینه مطالعات باستان شناسی - مدارک فرهنگی تاریخی منقول - معماری مذهبی - معماری غیر مذهبی - نتیجه گیری و فهرست منابع و ماخذ می باشد

هدف از این پژوهش بررسی وضعیت معماری مساجد همدان در دوره قاجار از دیدگاه باستان شناسی می باشد، که به صورت موردی مسجد جامع و پنج مسجد محله ای شهر همدان وسه مسجد روستایی بخش فامنین و یک مسجد روستایی همدان مورد بررسی قرار گرفته است . روش تحقیق بر اساس تحقیقات کتابخانه‌ای در خصوص پیشینه شهر همدان و وضعیتاین مساجد در گذشته و تحقیقات میدانی در خصوص چگونگی وضعیت معماری و تزیینات آنها بوده است که با بررسی بناها، عکس‌ها و پلان‌ها صورت گرفته است .بررسی‌ها نشان می دهد که معماری مساجد این دوره در شهر همدان دارای نوعی رکود و سستی نسبت به معماری دوره‌های قبل تر مساجد در ایران است و بطور کلی نوعی سادگی و بی پیرایگی را در این بناها مشاهده می کنیم. در میان مساجد شهر همدان مسجد جامع به لحاظ اهمیت، دارای ساخت و ساز وسیع‌تر و تزیینات بیشتری است اما باقی مساجد دارای شبستان‌های ساده ستون‌دار با طاق‌های جناقی و تزیینات محدود در آجرکاری بناها می‌باشند. شبستان‌ها بنابر موقعیت اقلیمی منطقه کوهستانی، معمولاً دارای سقف‌هایی کوتاه می باشند. در مقایسه با دیگر مساجد این دوره در ایران نیز مانند، مسجد شاه تهران و مسجد سلطانی سمنان نیز این سادگی در مساجد همدان دیده می شود.

بی گمان دستاورد های جالب توجه معماری ایران در دوران اسلامی مرهون خلاقیت های هنرمندان و معماران عصر ساسانی است. در این میان نوآوری های کم نظیری که در زمینه ایجاد طرح ها و شکل های متنوع انجام گرفته قابل تامل است. بسیاری از سازه های معماری از جمله گنبد، ایوان، ستون و غیره ریشه در معماری پیش از اسلام و بویژه عصر ساسانی دارد. استمرار برخی از این عناصر و شکل ها بدون هیچگونه وقفه ای در دوره های بعد مانند شکل چهار طاقی در سازه های نمادینی چون مسجد، مقبره، کاخ و کوشک موجب شد تا به مطالعه و پژوهش سیر تحول این شکل از معماری عصر ساسانی تا قرون متاخر اسلامی بپردازیم. از آنجا که بازتاب باورها و انگاره های موجود در ادیان و مذاهب ایران باستان در جنبه های گوناگون فرهنگ و هنر ایران اسلامی نمود داشته، بخشی از مطالعات کتابخانه ای تحقیق حاضر به بررسی متون مذهبی و عرفانی( قران کریم، احادیث و کتب فقهی) پرداخته تا با واکاوی هرچه بیشتر آنها به دلایل استمرار این شکل پی ببریم. علاوه بر آن در کنار دلایل فوق نمی توان از مقبولیت استفاده عام از فرم رایج چهار طاقی با توجه به مقاومت آن در سازه های احداثی و در دسترس بودن مصالح آن صرفنظر کرد. بنا براین در کنار پژوهشهای اسنادی، تحقیقات میدانی نگارنده در مناطق مختلف ایران و مقایسه تطبیقی مراحل شکل گیری و استمرار این شکل در جغرافیای پهناور و متنوع ایران در دستور کار قرار گرفت. نتایج این پژوهش که در قالب رساله دکتری باستان شناسی دوران اسلامی ارائه می شود، تلفیقی است از مطالعات کتابخانه ای با محوریت باز شناسی و تحقیق پیرامون ریشه های تاریخی، مذهبی و اجتماعی استفاده از شکلچهارطاقیو استمرار آن در سازه های دوران اسلامی در فاصله زمانی عصر ساسانی تا قرن 9 هجری از یک سو و پژوهش های میدانی باستان شناختی و معماری با تمرکز بر شناخت هرچه بیشتر سیر تحول بناها و ویژگی های ساختاری در اجزا، عناصر و تزئینات از سوی دیگراست. امید است که با انجام یک پژوهش جامع بتوان به سوالات تحقیق حاضر پاسخی قانع کننده داد.

در طول تاریخ، ‌حیوانات دارای نمادهای اسطوره‌ای متفاوتی بوده‌اند. در این میان گاو از جمله حیواناتی به حساب می‌آید که اسطوره‌های فراوانی را به خود اختصاص داده است. گاهی نماد ماه و خورشید، گاهی نماد باروری و زایش، گاهی نماد زمین و گاهی به عنوان خدا مورد پرستش قرار می‌گرفته است. در این تحقیق با مطالعه‌ی یازده سایت حفاری به جمع-آوری داده‌های مرتبط با نقش گاو پرداختیم و همچنین مفهوم اسطوره‌ای گاو را در چندین فرهنگ در دوران باستان بررسی کردیم. در طرف دیگر، اسطوره و نماد گاو را در اوستا و متون پهلوی: مینوی خرد،‌زادسپرم و بندهش مورد مطالعه قرار دادیم. بر طبق مطالعات انجام گرفته در بخش باستانی نمادهای بسیاری پدیدار گشت از جمله خلقت و زایش،‌حیات زایی و تغییر فصل. در بررسی متون مورد نظر مفاهیم دیگری نظیر حیوانی پیشگو، خلقت و زایش‌،‌نگرش نیک و نمادهای دیگر مشخص شد. از آنجا که هدف اصلی تحقیق حاضر بررسی تطبیقی بن‌مایه گاو در یافته‌های باستان‌شناسی و متون مورد نظر بوده است این نتیجه حاصل شد که در برخی از مفاهیمی مانند زایش و خلقت و زمین تطابق وجود دارد.

شهرستان نایین، شرقی ترین شهرستان استان اصفهان است و حد فاصل استان خراسان، یزد، و اصفهان قرار دارد و اقلیم آن از نوع بیابانی است. موقعیت قرارگیری این شهرستان به لحاظ واقع شدن در یکی از شاهراههای ارتباطی غرب به شرق کشور و همجواری آن با مراکز فرهنگی چون فارس، اصفهان و خراسان، این منطقه را از دوره ساسانی تا قرون میانه اسلامی به صورت یک بارانداز تجاری مهم و از طرف دیگر آن را به عنوان یکی از مراکز تقابلات فرهنگی تبدیل کرده است که این مطلب با استناد به آثار مکتوب جهانگردان و جغرافیدانان قرون اولیه اسلامی و مدارک باستان شناسی و شواهد معماری آثار موجود در منطقه مشهود است. در این راستا وجود بناهای با ارزش دوره ساسانی همچون مجموعه بناهای نخلک، شیرکوه ، چهارطاقی قلعه دار ، قلعه بیاضه و نارین قلعه از یک سو و وجود دو بنای ارزشمند صدر اسلام به نام مسجد سرکوچه محمدیه و مسجد جامع نایین دلیلی بر این مدعا هستند. در پژوهش حاضر، ابتدا بر اساس متون تاریخی و مستندات باستان شناسی به بررسی پیشینه تاریخی منطقه در دوره ساسانی و صدر اسلام پرداخته شده و سپس آثار و بناهای موجود در سطح منطقه در این دوره زمانی مورد مطالعه قرار گرفته و در نهایت با اتکاء به مستندات معماری موجود به تحلیل تاثیر بناهای ساسانی بر بناهای صدر اسلام پرداخته شده است و از این رهگذر نیم نگاهی نیز به تاثیر ساختار عمومی معماری ساسانی ایران بر معماری منطقه شده است. نتایج تحقیقات انجام شده در منطقه نشان داد که: الف- تداوم تقسیم بندی ایالات دوره ساسانی در شرق اصفهان در دوره اسلامی، مجموعه بناهای پاکوه، محوطه قلعه دار، نارین قلعه و دو مسجد سرکوچه محمدیه و جامع نائین را در حوزه استان فارس قدیم و مجموعه بناهای نخلک و قلعه بیاضه را در حوزه خراسان قدیم تعریف می کند. ب- مجموعه بناهای نخلک و پاکوه به دلیل واقع شدن در مسیر کاروانی خراسان بزرگ و وجود منابع غنی نخلک در ارتباط با تاجران و معدنچیان هستند. ج-معماری این منطقه در دوره ساسانی و اسلامی از ابعاد مختلفی چون فرم، مصالح و تزئینات متاثر از معماری ساسانی است. د-گچبری های جامع نائین کاملا متاثر از آرایه های گچی ساسانی هستند. ه- آنالیز ملات چهاطاقی های منطقه نشانگر آن است که نوع گچ بکار رفته در ملات آنها یکسان بوده است. و- اقلیم به عنوان عاملی تاثیر گذار بر معماری منطقه بشمار می رود.

چکیده نقش دیو در فرهنگ ایران باستان را می‌توان در هنر و تاریخ اساطیر و متون این سرزمین جویا شد. با ورود به حماسه و هنر نگارگری، دیو سیمای ویژه‌ای می‌یابد و خویشکاری‌های متعددی دارد؛ و به عنوان ضد قهرمانان داستان‌های شاهنامه قرار می‌گیرند. پژوهش حاضر با هدف سیر تحول نقش دیو در آثار هنری، متون دینی و حماسی در فرهنگ ایران باستان و هنر نگارگری انجام گرفته است؛ و پاسخ به چگونگی سیر ویژگی-های نگاره‌های دیو در قبل و بعد از اسلام انجام می‌شود. از این رو در بستری از آثار هنری در تمدن‌های شهرنشینی قدیم و با اتکا به تصاویر شاهنامه‌های مکاتب ایرانی به توصیف آثار هنری پرداخته شد؛ و با تجزیه و تحلیل نمونه‌های جمع‌آوری شده و با نگرش تطبیقی، وجوه اشتراک و افتراق جزئیات نقش دیو در هنر قبل از اسلام و هنر نگارگری در جداول مورد نظر انجام گرفت. نقش دیو در تمدن‌های شهرنشینی مورد توجه می-باشد. جالب توجه‌ترین آثار، مهرهای استوانه‌ای می‌باشند. با توجه به متون پیش از اسلام، دیوان وجه اهریمنی دارند و به عنوان دستیاران اهریمن در برابر اهورامزدا ایستادگی کرده و به تباهی و ویرانی مشغول می‌شوند. در هنر نگارگری، نگارگران تمامی مکاتب ذهنیتی کامل و فعال درباره دو بُن گرایی اندیشه‌های ایرانی باستان و نبرد کیهانی میان آفرینش اهریمنی و آفرینش ایزدی داشتند. هنرمندان نگارگر غلبه شدن قهرمانان داستان بر دیو که نماد اهریمن و دشمن است را با چهره‌های حیوانی، شاخ، دم، عریانی و سلاح‌های بدوی و دیگر موارد نشان داده‌اند. بیگانگی و عقب ماندگی دیو نسبت به تمدن ایرانی در نگاره‌ها نمودار شد. نگارگران با نمایش این تفاوت‌ها به برتری آفرینش ایزدی در مقابل آفرینش اهریمنی دست یافته بودند.کلمات کلیدی: نقش دیو، دیو در فرهنگ ایران باستان، دیو در شاهنامه، دیو در مکاتب نگارگری ایرانی

ده کلین حز دهستان حسن آباد بحش فشاپویه شهرستان ری می باشد که که در 51درجه و14دقیقه طول جغرافیای ی و در ارتفاع 965متر از سطح دریا واقع شده است. منطقه حسن آباد دارای محوطه های باستانی فراوانی بویژه محوطه مهم اسلامی با نام محوطه تاریخی کلین می باشد. این محوطه با شمارهثبت ....... در تاریخ ..... در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. از آثار مهم این محوطه تپه شیخ در حدود 50متری شرق بقعه شیخ کلینبا وسعت تپه(3x45x45) متر است که متعلق به دوره اسلامی و مربوط به قرن 5هجری می باشد و دارای سفال های قابل توجهی از قیبل سفالهای آبی، آبی فیروزه ای و سفال با نقش استامپی است. همچنین تپه شوره یا تپه مچیر تپه در حدود سه کیلومتری جنوب شرقی بقعه شیخ کلین قرار داشته که متاسفانه محل دقیق ان امروزه مشخص نیست. به غیر از این دو تپه مهم دوره اسلامی این منطقه دارای چندین بنای تاریخی مربوط به دوره اسلامی با نام های مقبره شیخ کلینی با کتیبه ای که مربوط به دوره فتحعلیشاهاست . سبک معماری این بنا گویای اختلافزمانی فاحشی بین زمانزندگی شیخ کلین و بنای ساخته شده برای او دارد که این مسئله نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. با توجه به قدمت این منطقه کهبه قرن سوم و چهارم هـ ق قابل انتساب است و به احتمال فراوان شیخ کلینی در این منطقه زندگی می کرده است، انجام مظالعات باستان شناسی ضروریاست.یخچال طبیعیکلین ـ امامزاده حسین(ع) از دیگر بناهایی است که در این تحقیق می گنجد.لذا با توجه به عکسهای ماهواره ای، متون نوشتاری، داده های باستان‌شناسی و بناهای تاریخی سعی خواهد شد تا اهمیت آن و نیز جای نام شناسی کلین در جغرافیای اداری منطقه مورد مطالعه قرار گیرد.