جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده بی‌تردید شیخ ‌اشراق بزرگ‌ترین حکیم نوری در عرصه و قلمرو اندیشۀ اسلامی است. درک عمیق او از حِکم نوری قرآن و نیز تکیه بر حکمت نوری ایران باستان، جریان نوافلاطونی و همچنین تأثیر از حکمة‌المشرقیینِ حکمای بلندمرتبه‌ای چون ابن‌سینا، نظام منسجم و بسیار فکورانه‌ای از نور در تاریخ حکمت و فلسفۀ اسلامی به‌جای گذاشت که نه پیش از او سابقه‌ای داشت و نه پس از او. در این مقاله با محوریت صادر اول در نظام فکری شیخ اشراق، نخست به بررسی تناظر میان نور در مفهوم فیزیکی خود با معنای متافیزیکی آن پرداخته‌ایم و سپس بیان و شرح ابعاد نسبت صادر اول با موجودات و مخلوقات عالم من‌جمله نسبت ربوبیت، حُبّی، معادی و مشکات در جهان‌بینی شیخ اشراق را هدف قرار داده‌ایم. مسئلۀ اصلی تحقیق کاهش فاصلۀ میان محسوس و معقول یا نور محسوس و نور معقول است. از همین رو سعی شده‌ است که بحث، از مفهوم فیزیکی نور آغاز شود و در حقیقت با شرح این معناست که در حکمت اشراقی ظاهر، مقابل باطن نیست. فیزیک در تقابل با متافیزیک نیست، بلکه آخرین سطح ظهور باطن یا امر متافیزیکی است. در نظام مراتب نوری شیخ اشراق، هستی، وجود واحدی است که گرچه در مراتب، سیر نزولی دارد، در این فرآیند هرگز حقیقت نوری خویش را از دست نمی‌دهد.

چکیدهجایگاه و نقش عقل در قلمرو دین و رابطه آن دو از مسائلی است که از دیرباز همواره مورد بحث و بررسی متکلمین بوده استو تضاراب آراءفرواوان و مهمی در این رابطه و در بین آن ها وجود دارد . برخی از نحله های کلامی نظیر معتزله عقل را مقدم بر نقل شمرده و برخی مانند ظاهرگرایان عقل را در معرفت دینی بی‌اعتبار دانسته و تنها منبع و روش معتبر معرفتی را نقل می‌دانند و برخی مانند سلفیه تا آنجا پیش رفتند که کلام گذشتگان از صدر اسلام را اگر چه عصمت نداشتند و بری از نسیان و خطا در ضبط و نقل سخنان رسول اکرمنبودند بر یافته-های مسلم عقل ترجیح می‌دهند. در این پایان نامه با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تطبیقی دیدگاه های متکلمین عقل‌گرای شیعی و سلفیه پیرامون این مسئله پرداخته شده است. متکلمین عقل‌گرای شیعی نظیر شیخ مفید، سید مرتضی و ... عقل را هم به عنوان منبع و هم به عنوان ابزار دین پذیرفته و حجیت آن را ثابت کرده و عدم تعارض آن را با آموزه های دینی تبیین می کنند و از آن در بسیاری از مسائل نظیر مسئله تأویل صفات خبری استفاده می کنند ولی سلفیه نظیر ابن تیمیه و احمد بن حنبل با تحدید جایگاه عقل و نقل گرایی افراطی و با جایگزین نمودن قیاس، استحسان، استصلاح و تبعیت از سلف برای کارکردهای عقل در فهم دین علی رغم ادعای ظاهری برخی از آن ها اعتباری قائل نیستند.کلید واژگان: سلفیه، شیعه، عقل، دین، ابن تیمیه، شیخ مفید، سیدمرتضی

در این کتاب از ساده ترین پایه های وجدانی در شناخت عقل آغاز نموده و به بیان کلیدی ترین مطالب در موضوع عقل اکتفا شده است.

امر به معروف و نهی از منکر فریضه‌ای الهی است که هدف بزرگ آن، رشد و تعالی انسان‌هاست. هر انسانی موظف است با توجه به تجارب تاریخی خویش و با الگو گرفتن از اولیاء حق، بهترین شیوه را برای مبارزه با منکر و اقامه معروف برگزینید و نمی توان تنها به شکل ظاهری و فرمانی خشک قناعت کرده و خود را بریء الزمه و فارغ از وظیف پنداشت بلکه باید شیوه های جدید و صریح را آموخت و با بهترین شیوه این وظیفه بزرگ را به انجام رساند. و در این راستا یکی از ارکان نوآوری، به‌کارگیری شیوه‌ها و روشهای جدید و تکنولوژیک (فن‌آورانه) در ترویج امر به معروف و نهی از منکر است. امروزه بر کسی پوشیده نیست که فن‌آوری تلویزیون و در کنار آن رادیو، نقش بسیار مهمی در جامعه ایفا می‌نماید. این نکته نیز حائز اهمیت است که از جمله وظایف سازمان صدا و سیما که در شرح وظایف آن، تصریح شده است گسترش فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر است. در عرصه امر به معروف و نهی از منکر نمی‌توان به نقش هنر بی‌توجه بود و یا بهایی اندک برای آن تصور نمود.تمامی عرصه‌های هنر از معماری گرفته تا صورتگری و نقاشی، از نمایش و تئاتر تا فیلم و تصویر، از داستان‌نویسی تا طنز و طراحی، همه و همه سلاح‌هایی هستند که می‌توان با آنها پیام توحید و انسانیت را با حس زیباشناسی انسان درآمیخت و در لایه‌های عمیق شخصیت انسان جایگزین کرد. انسان موجودی نرم خوست بر این اساس سیاست های باز دارد و هر آمرانه جذبی، لطیف و منطف را ترجیح می دهد و هرچند در بعضی مواضع در بستر سیاست های بازدارنده و آمرانه های دفعی خشن قرار می گیرد. بنابراین بکارگیری روش‌ها و شیوه‌های صحیح در امر به معروف و نهی از منکر نکته‌ای است که ضرورت آن خصوصاً در جوامع کنونی با توجه به شرایط موجود در جوامع که در اثر پیشرفت تکنولوژی به وجود آمده است روشن و واضح می‌باشد.

انسان، موضوع تعلیم و تربیت است؛ تعریف و ماهیت او، مبدأ و غایت او، ساختار آفرینش او و نیز ابعاد رفتاری او، فلسفۀ تعلیم و تربیت را از جهات گوناگون تحت تأثیر قرار می‏دهد. جهت‏گیری تعلیم و تربیت در مکاتبی که: انسان همسان حیوانات تعریف می‏شود، غایت او از سنخ هدف‏های محدود دنیوی است، ساختار وجودی او تک‏بعدی و جسمانی محض بوده و ویژگی‏های مطلوب او ناظر به صفاتی مشترک با حیوانات باشد، بسیار متفاوت است با جهت‏گیری آن در نظام فکری که به وجود فصل ممیّز انسان از حیوان، غایت̀مندی، ساختار وجودیِ دو یا چندبُعدی با اصالت روح و صفات الهی برای انسان قائل است. مولفه‎های تعلیم و تربیت به‏منزلۀ متغیرهای وابسته‏ای برای صفات انسان است و انسان‏شناسی دلالت-های فراوانی در چیستی، امکان و ضرورت، و چگونگی تعلیم و تربیت دارد. از آن̀جا که کامل̀ترین شناخت از انسان، با مراجعه به معرّفی خالق او به̀دست می̀آید، این پرسش مطرح است که آموزه‏های اسلامی، چه دیدگاهی دربارۀ انسان دارند و این دیدگاه چه دلالت‌هایی در فلسفۀ تعلیم و تربیت دارد؟ این رساله پرسش فوق را از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی، به‏عنوان یکی از برجسته‏ترین مفسران قرآن، که رویکرد صدرایی را در تفسیر آموزه̀های اسلامی معتبر و صحیح دانسته و نظریات ایشان بازتاب̀های فراوانی در میان اندیشمندان اسلامی داشته است، مورد بررسی قرار داده و بر پایۀ نگرش انتقادی به آن، چارچوب مفهومی جایگزین معرفی کرده است.از دیدگاه آیت̀الله جوادی آملی، انسان موجودی جسمانی روحانی است که قوام ماهیت او به روح الهی، تعلیم قرآن و بیان، فطرت، خلافت الهی و شکر است. برآیند این ویژگی̀ها به̀عنوان حیّ متأله، انسان را از سایر جانداران متمایز می̀سازد. تحصیل انسانیت و همۀ کمالات انسانی، در گرو رسیدن به مراتب حیات متألهانه است. این مبدأ صوری، پیوندی عمیق دارد با غایت انسان که "عبادت خدا" در مقام عمل، "شناخت اسما و صفات الهی" در مقام علم و معرفت، و "تخلق به اخلاق الهی" در ساحت اخلاق است. فطرت که ناشی از بُعد روحانی انسان است، مهم̀ترین سرمایه برای تحقق حیات متألهانه است و تکیه بر فطرت می̀تواند به همۀ شناخت̀ها، گرایش̀ها و اعمال انسان، در مسیر صیرورت آگاهانه و اختیاری جهت الهی دهد. در مقابل، طبیعت که ناشی از بُعد جسمانی است، زمینۀ گرایش به خوی̀ها و رفتارهای حیوانی در انسان ایجاد می̀کند. قلب انسان، حقیقت او، روح مجرد او، جایگاه فطرت و محل دریافت الهامات الهی است. عقل، از قوای ادراکی است که از گزند وهم و خیال مصون است و مطالب نظری و عملی را مورد بررسی قرار می̀دهد تا به حکمت نظری و حکمت عملی دست یابد. انسان دارای شئون علمی - مشتمل بر حواسّ، خیال، وهم و عقل - و شئون قدرت - شامل اراده و توانایی استعمار و تسخیر و توان برتر حرکتی - و غضب است که اعتدال همگی در قرار گرفتن تحت نظر عقل است. آزادی که نتیجۀ برخورداری انسان از عقل، و نافی جبر و تفویض است، امکان انتخاب مسیر زندگی را برای انسان فراهم می̀سازد. بر این اساس، تربیت فرایندی عقل̀محور است که ضمن اصالت بخشیدن به حیات متألهانه و حرکت در مسیر غایت آفرینش انسان، روابط مکانیکی را نفی می̀کند و پرورش عقل نظری را در سایۀ آزادی، مهم̀ترین وجهۀ همت خویش قرار می̀دهد. اقتضای شئون جسمانی - روحانی انسان، دسته̀بندی تربیت در دو گونۀ تربیت جسمانی و روحانی با زیرمجموعه̀های تربیت عاطفی، تربیت ارادی، تربیت عقلانی، تربیت اخلاقی و تربیت علمی – معرفتی است. متربی، محور تربیت است و اصول تربیت عبارت̀اند از: خدامحوری، عقلانیت و آزادی و آزادگی؛ و ...

.1 نقطعه آغازین و همچنین اندیشه سیاسی کشفی عقل و جهل است . او با تاویل که از رویات باب عقل و جهل اصول کافی دار معتقد است که عقل به عنوان صادر اول، نخستین مخلوقی است که از کتم عئم پایه به عرصه وجود نهاد و با یک فاصبه تاخر زمانی موهوم از قوس وجوب و قدم پروردگار حدوث یافته است . این عقل که در احادیث اسلامی نیز به روح محمدی و روح علوی خوانده می‌شود در اندیشه کشفی، همان شرع اما در لباسی دیگر است ، .2 در جهان‌شناسی او جهان، عرصه گشت و بازگشت (دیار و اقبال) عقل و مواجهه آن با جهل است عقل به عنوان صادر اول طی دو فرمان با مخلوقات اتصال برقرار می‌کند. در آغاز، عقل فرمان یافت تا از اصل خود جدا شده و با نزول در عالم به سوی مخلوقات روی کند. از این حرکت ، وجهه ظاهری عقل به وجود آمد که با "نبوت و تنزیل" مطال‌بقت دارد. فرمان دومی عقل را وادار می‌کند تا به اصل خویش بازگردد. این حرمت ، مجهه ظاهری عقل را به وجهه باطنی آن باز می‌گرداند که با "ولایت تاویل" مطابقت دارد. این ادبار و اقبال عقل که از هبوط حضرت آدم آغاز و تا پایان دنیا فرجام می‌یابد در کنار ستیز همیشگی‌ای با جهل، سرنوشت محتوم جهان و تاریح بشریت است ، .3 افزون بر این، تحلیل واقه‌گرایانه کشفی از ماهیت انسان در کنار اختلاط نامتمایز عقل و جهل در سراسر عصر نبوت (از هبوط آدم تا ظهور حضرت حجت -عج-) دلنگرانی‌های او را از سرنوشت آدمی دو چندان کرده است . در منظر او، آدمی مقسم نیروهای خیر و شر است که در جمع مختلط عاقلان و جاهلان به طبیعیات روی می‌آورد و بدیت ترتیب از غایتمندی زندگی باز می‌ماند. مجموعه این مسایل کشفی را واداشته تا بدین سوال: که آدمی در سایه چه دولتی و در جمع چه مدینه‌ای به سعادت می‌رسد؟ پاسخ دهد. به باور او تنها در مدینه الهیه به رستگاری می‌رسد، مدینه‌ای به سعادت می‌رسد، مدینه‌ای که "دولت عقل بر آن حکم می‌راند" دولت حقه اولیه، امامت ائمه، ریاست جکمت و بالاخره به رستگاری می‌رسد، مدینه‌ای که "دولت عقل" بر آن حکم می‌راند، دولت حقه اولیه، امامت ائمه، ریاست حکمت و بالاخره ریاست افاضل، گونه‌هایی از دولت که در عصر نبوت می‌توانند ثمره اخرویه و بقائیه را بر حیات اهل مدینه مترتب سازند. دولت حقه ثانویه نیز که در عصر ولایت بر پا می‌گردد کامل‌ترین دولتی است که ابناء عقل در پناه آن به بالاترین فضایل انسانی دیابند، .4 در غیر ریاست افاضل، حاکم دینی یا عین عقل است و یا متصل به آن، و در ریاست افاضل نیز سلطان به علت تعلق خاطری که به اجرای احکام عقل و شرع دارد مورد الهامات و الطاف غیبیه وقع می‌گردد و بدین طریق با صادر اول مرتبت می‌شود.

بنابر قاعده«الواحدلایصدرعنه الاالواحد» ازعلت واحد جز واحد صادر نمی‌شود. و از آنجایی که علت‌العلل اشیاء یعنی واجب الوجود از هر جهت واحد است و هیچ کثرتی در او راه ندارد، یعنی وحدت او وحدت حقیقی حقه است پس از او جز واحد صادر نمی‌شود.درپاسخ به این پرسش که چگونه از واحد من‌ جمیع‌الجهات، جهان جسمانی متکثر صادرشده است:ابن سینا، سهروردی و صدرالمتألهین هرکدام برای حل این مشکل راه حلی نشان داده اند و نظام خلقت و چگونگی خلق را به گونه‌ای توجیه نموده‌اند. ابن سینا مسأله صدورکثرت از وحدت را تنها از طریق عقول دهگانه طولی تبیین می‌کند ولی سهروردی برخلاف مشائیان عقول طولی را منحصر در ده نمی‌داند و علاوه برعقول طولی به عقول عرضی نیز قایل می شود اما ملاصدرا درخصوص صدورکثرت نظرخاصی دارد که جامع آراء وعقائد عرفا و فلاسفه است او می‌گوید که اولین صادر نفس رحمانی و وجود منبسط است وآن ساری درتمام عالم و بلکه جهان از ذره تا ذره عبارت از یک وجود است وآن مراتبی است به شدت و ضعف که آن درهرمرتبه ای به صورتی خاصی در می‌آید.

در عرفان و حکمت عملی ، تطهیر خیال اولین ، سخت ترین و مهمترین مرحله در سیر و سلوک می باشد . منظور از تطهیر خیال یا تهذیب خیال ، پاک سازی قوه خیال از آشفتگی ها و تشویش های ناشی از شواغل حسی و هدایت آن از کثرت به وحدت است . قوه خیال ، قوه صورت گر نفس بوده و بنابر اصول حکمت متعالیه تجرد غیر تام یا برزخی دارد . این قوه واسطه و برزخ بین حس و عقل است و شان آن علاوه بر ضبط صور، محاکات و به تصویر کشیدن معانی است. با تطهیر خیال حکایت آن از معانی کلیه عقلی به وجه صحیح انجام گرفته و عقل در مرتبه حس متجلی می گردد و چون هر فضیلت و کمالاخلاقی از ظهور عقل حاصل می شود ، لذا تحصیل هر خیر و سعادتی منوط به تطهیر خیال است.

در این تحقیق، تلاش شده جایگاه علم و عقل مخاطب در دعوت انبیاء مورد بررسی قرار گیرد.اصلی ترین حقیقتدر جریان آفرینش، هدایت است و ماموران اصلی محقق کردن آن، انبیاء الهی هستند که با شناخت جایگاه علم و عقل مخاطبان خود و استفاده از روشهای مختلف تبلیغی، متناسب با فهم آنها سعی در هدایت ایشان دارند. از این رو تحقیق حاضر ابتدا دعوت نوح() را بررسی می کند. آن حضرت پس از تلاشهای طولانی توانست عده ی معدودی را هدایت کند، که پس از بررسی ویژگیهای قومش از قبیل تکبر، جهل، ظاهر بینی، مسخره کردن، مکر و حیله گری و... و تطبیق آن با آیات و روایات مشخص می گردد، که این ویژگیها، ریشه در پایین بودن سطح علم و عقل مخاطبان وی دارد.سپس به روشهای مختلفی که آن حضرت متناسب با علم و عقل مخاطبان استفاده می کند، پرداخته شده است. این روشها طبق بیان قرآن عبارت از، انذار، ترغیب، اقناع استدلالی و منطقی، استدلال به محسوسات و تصویر پردازی می باشد. اگرچه سماجت آنها باعث شد که آن حضرت در دعوت خود توفیق چندانی کسب نکند.سپس به بررسی جایگاه علم و عقل مخاطبان در دعوت ابراهیم () پرداخته شده که پس از معرفی گروه های مخاطب ایشان، به روشهای گوناگون دعوت متناسب با علم و عقل مخاطبان اشاره شده است. این روشها عبارتند از روش مقایسه، اقرار گرفتن از مخاطب، ایجاد پرسش، رد تقلید در اصول دین، استدلال به محسوسات و اقناع تدریجی که به تفصیل از آن سخن رفته است.در ادامه، جایگاه علم و عقل مخاطبان در دعوت حضرت موسی() مورد واکاوی قرار گرفته است. ابتدا ویژگیهای منفی قوم ایشان یعنی ماده گرایی، خودپسندی، حرص، تکبر و حسادت، بیان شده و با استفاده از آیات وروایات مشخص می گردد که این خصوصیات ریشه در پایین بودن سطح علم و عقل آن قوم دارد. سپس شیوه های مختلف تبلیغی که آن حضرت برای دعوت استفاده می کند از جمله، روش قول لین، دعوت با ارائه ی دلیل، روش انذار، روش تذکر و استفاده از معجزه مطرح شده است.به دلیل اشتراک جامه ی هدف حضرت موسی و حضرت عیسی() قوم حضرت مسیح نیز دارای همان خصایص منفی بودند.روشهای مورد استفاده ی آن حضرت نیز همگی متناسب با جایگاه علم و عقل مخاطبانش بود. از جمله ی می توانبه دعوت بر اساس بینه، بیانات بلیغ، شیوه ی غیر مستقیم، دعوت بر اساس مهربانی، اعزام مبلغ، انذار و تبشیر و بیان صریح اشاره کرد.در پایان تفضل برخی از انبیاء بر سایر پیامبران مطرح وبیان شده است که پیامبر اسلام(ص) به عنوان خاتم پیامبران افضل از همه ی انبیاء می باشد. ایشان ضمن استفاده از روشهای تبلیغی سایر انبیاء، دعوتش را، بر پایه ی حکمت، موعظه ی حسن، و جدال احسن، استوار کردو هر یک از این روشهای را به تناسب فهم گروه های مختلف به کار برد و همین عامل موفقیت بزرگترین سفیر الهی شد.کلید واژه ها : انبیاء، علم، عقل، مخاطب، دعوت.

چکیده اهمیت مسأله‌ی «عقل» در مباحثات عصر حاضر و لزوم توجه به بازتاب عقل و عقلانیت، حدود کارکرد و حدود مفهومی آن، ضرورت معرفی عقل را آشکار می‌سازد. معانی و تعاریف مختلفی از عقل در حوزه‌ی دینی ارائه شده است که در بسیاری از موارد با هم خلط می‌شوند.آنچه این تحقیق،در پی شناساندن آن است؛ عقلِ مرادِ قرآن است. برای این منظور، سعی کرده‌ایم، باتکیه بر آیات قرآن، کاری کنیم که قرآن خود سخن بگوید وتاحدامکان مانع تأثیرگذاری پیش فرض های مکاتب مختلف در این زمینه شویم. روش ما در این تحقیق روش معنی شناختی با تکیه بر نظریه‌ی حوزه‌های معنایی است. با رویکرد همزمانی، 49 آیه‌ای که «عقل» در آنها - آن‌هم، صرفاً در شکل فعلی - به‌کار رفته را مطالعه نمودیم و با استخراج مفاهیم همنشین و جانشین عقل، سعی کردیم به حوزه‌ی معنایی عقل دست یابیم. با تحلیل کاربردها متوجه شدیم، فعل عقل در بیش از نیمی از کاربردها با «آیه_ آیات» (به معنای نشانه) همنشین شده است. این کثرت همنشینی ما را بر آن داشت که معنای فعل عقل را از طریق این همنشینی در یابیم. خداوند آیات خود اعم از تکوینی و تشریعی را برای انسانها فرو می‌فرستد. این آیات و نشانه‌ها به خودی خود موضوعیت ندارند؛ بلکه خدا از انسان می‌خواهد، از ظاهر این نشانه‌ها (دال‌ها) بگذرد و به باطن (مدلول) آنها دست یابد. در واقع آیات، متعلق فعل عقل هستند. بنابراینفعل«عَقَل، یَعقِلُ» درقرآن، در معنای اصلی خود ناظر به کارکرد ذهنی است که عبارت از «رابطه برقرارکردن» میان آیات و مدالیل آنهاست؛ و عاقل کسی است که به آیات به دیدِ طریقی و نه استقلالی می‌نگرد. «رابطه برقرارکردن» که در معنای اصلی فعل عقل قرآنی آمده است، خود، یکی از مولفه‌های معنای لغوی عقل می باشد.واژگان کلیدی: قرآن‌ کریم، معنی‌شناسی، روابط ‌همنشینی، روابط‌ جانشینی، عقل، حوزه‌های‌‌معنایی