جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید یکی از مهم‌ترین ابواب علم کلام اسلامی است که به بررسیِ شماری از مسائل مربوط به وجودشناسی و معرفت‌شناسی حضرت حق و از آن‌جمله، مباحث اسما و صفات الهی می‌پردازد. در شمار این مسائل، در بسیاری از متون این دانش کهن، به مسئلۀ چالش‌برانگیز، توقیفی بودن یا نبودن این اسما پرداخته شده است. این مسئله پیش از تدوین نخستین آثار کلام‌پژوهانه، در شماری از احادیث نیز به بررسی گرفته شده و از همین‌رو، متکلّمان گاه در استدلال بر رأی مختار خود، از متون قُدسی ـ اعمّ از کتاب و سنّت ـ بهره‌ها برده‌اند. در میان دانشمندان سترگ امامی‌مذهب، سیّدمُرتضیٰ (355ق-436ق) نخستین متکلّمی است که به صورت رسمی، نظریّۀ توقیفی نبودن اسمای الهی را طرح کرد و به تثبیت آن پرداخت. نظریّه‌ای که پس از او در شمار آرای اصلی در پاسخ به این مسئله قرار گرفت. مقالۀ حاضر -با توجّه به اهمّیّت آرای سیّد و جریان‌ساز بودن آن‌ها در تاریخ کلام امامیّه-،‌ در پی آن است که با توجّه به متون کلامیِ او، این مسئله را بررسی کند و رأی او در این زمینه را بر اساس کتاب‌های خود او به دست آورد.

الذخيرة في علم الكلام كه به الذخيرة وذخيرة العالم و بصيرة المعلم نيز شهرت يافته است يكى از مهمترين كتب كلامى سيد‌ ‎مرتضى محسوب مى‌شود. سيد‌ ‎مرتضى اين كتاب را بعد از ديگر كتاب كلامى خويش؛ يعنى الملخص في اصول‌الدين نگاشته است. او كتاب اول را كه درصدد بيان عقائد شيعه در اصول دين بود، نوشته كه متأسفانه ناقص مانده است. لذا او در اين كتاب قصد داشته آنچه را كه در كتاب اول بيان ننموده است را بيان كند و در واقع اين كتاب مكمل و متمم كتاب اول مى‌باشد. اهميت اين كتاب به اين است كه مى‌توان گفت كتاب الذخيره، تنها كتاب مؤلف در كلام است كه به عموم مسائل كلامى پرداخته و نظرات خود را در آنها بيان نموده است. اين كتاب بعد از مؤلف مورد توجه علماء شيعه واقع شده است و از آن استفاده نموده‌اند و گاه بر آن شرح نوشته‌اند كه از آن جمله، مى‌توان به شرح شاگرد سيد‌ ‎مرتضى يعنى حلبى بر اين كتاب نام برد.

رساله اي است در بيان قضا و قدر از ديدگاه اماميه كه در يك مقدمه و چندين فصل نگاشته شده است، بدين ترتيب: مقدمه در بيان مبدأ حدوث اقوال در افعال عباد، فصل اول دردعوت اهل حق، بقيه فصلها به صورت پراكنده آمده است. در ايضاح المكنون نام رساله ايقاظ البشر ... آمده است. در فهرست شيخ طوسي و رجال نجاشي از آن نام برده نشده است. از سيد مرتضي علم الهدي و نام كامل آن « انقاذ البشر من الجبر و القدر » است. (عبدالحسين حائري) آغاز كتاب: نبتدأ رسالتنا هذه بالحمد لله ربنا علي نعمه الواصلة منه الينا ... . فالحمد لله الذي احتصنا بهذه النعمة و شرفنا بهذه الفضيلة ... سألت اعزك الله و ارشدك املاء رسالة في القدر فقد جالت به الفكر و اكثرها عن معرفة قد انحسر ... و اعلم ان الكلام في القضاء و القدر قد اعيي اكثر اهل النظر و اتعب ذوي الفكر و المتكلم فيه بغير علم علي غاية الخطر ... . انجام كتاب: فانظر كيف وصاه و امره بان يفعل الخير و يجتهد في تحصيله و ما اشبه هذا من الحديث اكثر من ان يحصي و الحمد لله و الصلاة علي آل الله [فهرست آستان قدس 11/38؛ مرعشي 32/776 و 34/821؛ الذريعة: 2/401؛ ايضاح المكنون: 1/159؛ مجلس شورا 10/1741؛ فيلم دانشگاه 1/574؛ نشريه 5/427؛ عكسي مرعشي 3/211؛ معجم التراث الكلامي 1/512-513]

رساله حاضر در ضمن مسالئ المرتضي، در بيروت به چاپ رسيده است. عناوين مسائل بدين شرح است: المسألة السادسة: ان حشرات الارض و البراغيت حوادث لها ؟؛ المسألة السابعة: الرعد و البرق و الغيم ما هو ؟؛ المسألة الثامنية: الفاعل قادر ؟؛ المسألة التاسعة: المثل و الضد للعاقل ؟؛ المسألة العاشرة: الفاعلبلا ملامسة و لا اتصال ؟؛ المسألة التاسعة: ‌المثل والضد للعاقل ؟؛ المسألة العاشرة: الفاعل بلا ملامسة و لا اتصال ؟؛ المسألة الحادية عشرة: القدرة و حكمها ؟؛ المسألة الثانية عشرة: القدرة بلا مباشرة و لا تولد ؟؛ المسألة الثالثة عشرة: الخير و الشر من فاعل واحد ؟؛ المسألة الرابعة عشرة: المحدث لا ظلمة و لا ضياء‌؟؛ المسألة الخامسة عشرة: حدوث شيء لا من شيء ؟ المسألة السادسة عشرة: الطبائع غير عاقلة ؟؛ المسألة السابعظ عشرة: صفات الطبايع ؟؛ المسألة الثامنة عشرة: نزول جبرئيل علي النبي ؟؛ المسألة التاسعة عشرة صفاته عن ذاته ؟؛ المسألة العشرون: كلامالله تعالي ؟؛ القديم مع الخلق ؟؛ المسألة الثالثة و العشرون: الفراغ و احكامه ؟؛ المسألة الرابعة و العشرون: مدينه جابرسا و جابر قا ؟؛ المسألة الخامسة و العشرون: الاطفال حكمهم يوم القيامة ؟؛ المسألة السادسة و العشرون: قائل الامام و توبته ؟؛ المسألة السابعة و العشرون: أحكام الملائكة في الجنة ؟. (سيد محمود مرعشي) [مرعشي و 32/759و 18/53 و 28/573؛ الذريعة 5/234، مرعشي و 32/759و 18/53 و 28/573؛ الذريعة 5/234، مسائل المرتضي، بيروت، 1422ه، 132-153. ]

اشكالاتي است كلامي در كيفيت عبادت و شرك به خداوند و پاسخ از آنها. در آغاز رساله آمده: «المسألة لسنان و الجواب للشريف الطاهر» [عكسي مركز احياء ميراث 5/56؛ ]

رساله اي است استدلالي در پاسخ به يك سؤال پيرامون علت وعيد خداوند به بندگان در حاليكه به آنها در سراسر زندگي لطف و احسان شده است. [اهدائي رهبر4-2]