جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل چالش‌برانگیز کلام اسلامی، مسئله شفاعت است. تحقیق حاضر با هدف کشف الگوی شفاعت در قرآن، با استناد به آیات قرآن‌‌کریم، با رویکرد تحقیق کیفی و با استفاده از روش داده‌بنیاد متنی انجام‌ شده‌است. نتیجه تحقیق حاضر، ارائه الگوی شفاعت در قرآن در پنج محور، شاملِ عوامل،‌ راهبردها، زمینه‌ها، موانع و نتایج است. عوامل شفاعت عبارت از عوامل فاعلی، عوامل صوری، عوامل مادی و عواملی غایی است. هر کدام نیز دارای اقسام دنیوی و اخروی است. عوامل فاعلی شفاعت عبارت از خداوند، رسول و شاهدان از جمله عوامل شفاعت است. شفاعت دارای راهبردهای مختلف است که این راهبردها، گاهی از سوی خداوند متعال و گاهی از جانب رسول‌‌خدا است. زمینه‌های شفاعت نیز در قرآن بیان و موارد آن احصا گردیده و برخی اعمال همچون شفاعت برخلاف رضایت خداوند نیز به‌‌عنوان موانع شفاعت شمرده شده است و سرانجام آثار شفاعت را می‌‌توان امیدوار شدن گناهکاران و دفع عقاب دانست.

یکی از آیات مهم قرآن که ناظر بر تعامل مسلمانان با این کتاب شریف است، و در آن شکایت پیامبر(ص) از مهجوریت قرآن بدون تصریح به زمان آن مطرح شده، آیه سی‌اُم سوره مبارکه فرقان است. مفسران و مترجمان قرآن در باره این آیه عموماً سخن از بی‌توجهی به قرآن، متروک گذاشتن و وانهادن آن، و عمل نکردن به فرامین آن گفته‌اند و گاه «مَهْجُوراً» را به معنای سخن‌های ناروا و زشت دانسته‌اند که به قرآن نسبت داده ‌می‌شد. پژوهش حاضر با توجه به واژه‌های همنشین از قبیل «ذالک»، «قوم»، و «اِتّخَذَ» در صدد بیان این مطلب است که هدف آیه اساسا وانهادنِ قرآن نیست، بلکه گرفتن قرآن است، اما به‌شکل دورشده. در آیه 30 فرقان، متعلَقِ «مَهْجُوراً» بیان نشده، اما با توجه به سیاق آیه و مصداقِ «ظالم»، و با توجه به احادیث مربوط به همراهی قرآن و مبیّنان آن، و نیز حدیث ثقلین معلوم می‌شود که قرآن را از مبیِن و قرین خود، یعنی شخص پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) دور و مهجور ساخته‌اند. نیز زمانِ آیه، روز رستاخیز نیست، و مراد از «قوم» در آیه نیز، همه مسلمانان تا قیامت نیست، بلکه قوم رسول‌خدا است که قرآن را خودبسنده و کافی پنداشتند.

از روزهای آغازین نزول قرآن، تلاش‌های بسیاری برای درک آیات الهی صورت گرفته است. فهم فکورانه آیات، با چگونگی درک معنایی درست از آیات ارتباط مستقیم دارد و به‌همین جهت، از جمله چالش‌های مهم در تفسیر قرآن، شناسایی دقیق روابط بین‌واژگانی است. آیۀ 67 سورۀ فرقان از جمله آیاتی است که مفسران در فهم آن با هم اختلاف‌نظر دارند. در این آیه، دو واژۀ «اسراف» و «اقتار» به‌عنوان یک دوگان تقابلی مطرح شده‌اند و از واژۀ «قوام» به‌عنوان حدّ وسط میان آن‌ها یاد شده است. الگوی «مربع نشانه‌شناسی» یکی از الگوهای منتخب و روشی برای بازنمود ژرف‌ساخت معنایی متن، مبتنی بر روابط تقابلی است که توسط الگیرداس گریماس تبیین شده است. در این پژوهش سعی بر آن است تا از طریق واکاوی دوگان تقابلی «اسراف» و «اقتار»، فهم عمیق‌تری از مفاهیم آیۀ 67 سورۀ فرقان به دست آید. در نوشتار حاضر، مقولۀ مشترک بین این دو مفهوم، «مصرف مال» در نظر گرفته شده است؛ بنابراین صرف «مال» یا بود و نبود آن مدّنظر نیست. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که لایه‌های معنایی «اقتار» از واژگانی مانند «امساک» و «بخل» تشکیل شده است. همچنین واژۀ «اسراف» شامل لایه‌های معنایی مانند «تبذیر» و «تعفف» است. در این میان، طیف‌های مختلف دیگرِ مصرف مال چون «قوام» و «قناعت» نیز وجود دارند. قرآن برای بیان حد میانۀ این دو واژه، از کلمۀ «قوام» استفاده کرده است که دقیقاً با مطالعات نشانه‌شناختی تطبیق دارد.

مختصر الميزان في تفسير القرآن، خلاصه تفسير الميزان في تفسير القرآن نوشته علامه طباطبايى(ره) است كه توسط الياس كلانترى در شش مجلد به زبان عربى به انجام رسيده است. الياس كلانترى درباره چگونگى تدوين اين كتاب با اجازه علامه طباطبايى(ره) چنين مى‌نويسد: «در ضمن بررسى و مطالعه كتاب الميزان، با توجه به ارزش و كارايى مباحث تفسيرى آن، خصوصاً مباحث مستقل از تفسير معمولى آيات، تصميم گرفته شد كه يك كتاب راهنما و فهرست موضوعات و همچنين يك دوره مختصر از الميزان تهيه و تنظيم شود، تا راه استفاده از مباحث آن به‌طور تفصيلى و منظم و دسته‌بندى شده، براى محققان علوم قرآنى هموارتر گردد و همچنين استفاده از اين كتاب براى كسانى هم كه فقط فرصت و امكان آشنايى اجمالى با معانى آيات قرآن را دارند، به‌راحتى مقدور شود. در ابتدا به تنظيم كتاب ر اهنما و فهرست اقدام شد و موضوع كتاب با مؤلف الميزان حضرت علامه طباطبايى(ره) در ميان گذاشته شد كه با اقبال ايشان مواجه گرديد. اين كتاب هم براى متن اصلى (عربى) كتاب تحت عنوان «دليل الميزان في تفسير القرآن» و هم براى ترجمه فارسى آن تحت عنوان: «راهنما و فهرست ترجمه‌ى الميزان في تفسير القرآن» تنظيم و منتشر گرديد و از استقبال پژوهشگران و علاقه‌مندان به علوم قرآنى برخوردار شد. در ضمن بررسى دقيق الميزان، براى نوشتن كتاب راهنما و فهرست موضوعات، طرح تنظيم كتاب «مختصر الميزان» نيز ريخته شد و بعداً با روشى كه در اين مقاله روشن خواهد شد، اين كتاب تنظيم و آماده گرديد». وى در مقدمه كتاب جهت روشن شدن كار در تلخيص كتاب الميزان، توجه به بعضى از جهات روش به‌كاررفته در تفسير الميزان را ضرورى مى‌داند: * مؤلف كتاب الميزان غالباً بعد از نوشتن يك يا چند آيه، ابتدا به بحث لغوى درباره مفردات آيات پرداخته است. * بعد از بحث لغوى، مؤلف غالباً نظر خود را درباره معانى آيه مورد بحث نوشته است. * بعد از بيان نظر خود، اگر مفسران ديگر درباره آن آيه نظرات قابل توجهى داشته‌اند، غالباً آن‌ها را نوشته و بررسى كرده است؛ به‌گونه‌اى كه گاهى براى آن نظرات وجهى قائل شده و گاهى آن‌ها را مردود شمرده و گاهى فقط به ذكر آن نظرات پرداخته است. * در مواردى بعد از بحث در تفسير تعدادى از آيات، مباحث مهم و مفصّل قرآنى، علمى، كلامى، فلسفى، اجتماعى، تاريخى، روايى و... كه ممكن است ارتباطى با مباحث آيات پيدا كند، به‌صورت مستقل و مجزا از بحث تفسيرى معمولى در يك يا چند فصل نوشته شده است. كلانترى با توجه به روش تفسير الميزان، جهات عمده و اساسى روش كار خود در تلخيص «الميزان في تفسير القرآن» را اين‌گونه تبيين مى‌كند: * در اين تلخيص حتى كلمه‌اى به نوشته‌هاى مؤلف اضافه نشده و تغييرى در اصل نوشته‌هاى مؤلف پديد نيامده است. * عمدتاًً نظرات خود مؤلف الميزان در معانى آيات قرآن انتخاب شده، مگر در مواردى كه مؤلف، مطلبى را از ديگران نقل كرده و آن را پذيرفته است كه در حقيقت نظر خودش مطابق نظر آن مفسر يا مبتنى بر آن بوده است. * مقدمه تفسير الميزان كه مبين روش تفسيرى مرحوم علامه طباطبايى است، عيناً و بدون حذف قسمتى از آن در اين كتاب آمده است. * قسمت‌هاى حذف‌شده عمدتاًً عبارتند از: مباحث مستقل علمى، كلامى، فلسفى، تاريخى، روايى و... كه بعد از تفسير لفظى و معمولى بعضى از آيات نوشته شده است. * در جاهايى كه روشن شدن معانى آيات، متوقف به بحث روايى بوده، آن بحث روايى انتخاب شده و در اين كتاب آمده است. * در جاهايى كه مؤلف درباره آيه‌اى نظر خودش را به‌صورت مجزا بيان كرده و بعد از آن نظرات ساير مفسران را نقل و بررسى كرده، قسمت اول (نظرات خود مؤلف) انتخاب شده و نقل و بررسى نظر مفسران ديگر حذف گرديده است، اما در جاهايى كه بحث تفسيرى آميخته‌اى از نقل نظرات ساير مفسران بوده، همه آن قسمت انتخاب شده است. * در جاهايى كه مؤلف بعد از تفسير آيه، نظرات و تفاسيرى نيز از ساير مفسران آورده و براى آن نظرات وجهى قايل شده و يا حداقل آن را نقل كرده و ردّ و ابطال نكرده است، اين قبيل جاها نيز غالباً انتخاب شده، مگر در جاهايى كه ضرورتى در انتخاب آن‌ها احساس نشده است. * اگر در جاهايى، روشن شدن كامل معانى يك يا چند آيه، متوقف به مجموع بحث تفسيرى بوده، تمام آن بحث انتخاب شده و چيزى از آن حذف نگشته است. * تفسير سوره حمد به‌گونه كامل و بدون حذف قسمتى از آن براى آشنايى با روش تفسيرى مرحوم علامه طباطبايى(ره) به‌عنوان نمونه انتخاب شده است. * عناوين اصلى و موضوعات مهم قسمت‌هاى حذف‌شده، به‌صورت تيترهايى در پاورقى كتاب «مختصر الميزان» نوشته شده، به‌ويژه در جاهايى كه بحث روايى، حاوى احاديثى بوده كه در متن تفسير آيات اثرى از آن به‌صورت مختلط با بحث تفسيرى لفظى نيست و مؤلف، آن موضوعات احاديث را مستقلاً در بحث روايى طرح و بررسى كرده است. از جمله ايرادات وارد بر اين كتاب، عدم تدوين فهارس حتى فهرست مطالب براى هر جلد است كه خواننده را در دستيابى به آيات دچار مشكل مى‌كند. همچنين پاورقى در كتاب مشاهده نشد. در جلد چهارم سوره های کهف، مریم، طه، انبیاء، حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعراء، نمل، قصص و عنکبوت تفسیر شده است.

تأویلات أهل السنة یا تفسیر ماتریدی کتابی در تفسیر قرآن اثر ابومنصور ماتریدی (۲۳۵ - ۳۳۳ هجری) بنیان‌گذار مکتب ماتریدیه است. این اثر از امّهات تفاسیر اهل سنت به‌ویژه در نزد حنفیان است، چراکه عقاید مذهبی آنان بر این کتاب استوار است.///

استوارترین تفسیر از قرآن کریم تفسیری است که در کلام و بیان داناترین مفسران وعالمان به قرآن یعنی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت طاهرش (علیهم السلام) جاری شده و تجلی یافته است. آموزه‌های تفسیری این، آگاه‌ترین مفسران، در قالب روایات و احادیث تفسیری به دست ما رسیده، که مشتمل بر روایاتی که شأنی از شئون آیه (قرائت، شأن نزول، تبیین و تفسیر آیه، بیان مصداق و ...) را تبیین کرده و مربوط به کل آیه یا جمله و واژه‌ای از آن بوده و مستقیما ناظر و متناظر به آیه هستند، ویا در ذیل آیه‌ای خاص نیامده، اما مرتبط و هم موضوع با آیه هستند. در این پژوهش کوشیده‌ایم تا با استناد به روایات تفسیری و منبع قرار دادن آن‌ها، و بهره‌گیری از دیگر مبادی تفسیری، نظیر تبیین لغوی، مراجعه به نظرات و آراء مفسران، تحلیل عقلی، و هم چنین بهره‌گیری از آیات قرآنی هم موضوع و مرتبط در مواردی که با مشکل فقر و عدم وجود روایت تفسیری مواجه هستیم، متنی سلیس، روان و مستند در تفسیر آیات به نگارش در آورده، بدین طریق تفسیری با صبغهٔ روایی و اثری از آیات قرآنی ارائه دهیم. سوره فرقان به حكم آنكه از سوره‏هاى مكى است بيشترين تكيه‏اش بر مسائل مربوط به مبدء و معاد، و بيان نبوت پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، و مبارزه با شرک و مشركان و انذار از عواقب شوم كفر و بت پرستى و گناه است.لذا محتوای این سوره مبارکه و آموزه‌های بیداری بخش و تنبه آفرین آن را می توان در سه بخش به ترسیم در آورد.بخش اول؛ كه آغاز اين سوره را تشكيل مى‏دهد با توحید و یگانگی خداوند و نکوهش بت پرستی سخن به میان آمده، آن گاه منطق مشركان را شديدا در هم مى‏كوبد، و بهانه‏جوئی‌هاى آن‌ها را پاسخ مى‏گويد، و قسمت‌هايى از سرگذشت اقوام پيشين را كه بر اثر مخالفت با دعوت پيامبران گرفتار سخت‏ترين بلاها و كيفرها شدند، به عنوان درس عبرت، براى مشركان لجوج و حق ستيز بازگو مى‏كند.بخش دوم؛ این بخش اشاره به این دارد که: مثل کنار هم قرار گرفتن مؤمن و کافر در هستی چيز نو ظهورى از ناحيه خداى سبحان نيست، و در عجائب صنع او و آيات بيناتش نظائر زيادى دارد، مانند: گستردن سایه و آفتاب را دلیل آن قرار دادن، قرار دادن شب برای پوشش و خواب برای آرامش و روز برای حرکت و .....بخش سوم؛ این بخش سوره فشردهٔ بسيار جامع و جالبى از صفات مؤمنان راستين (عباد الرحمن) و بندگان خالص خدا است كه در مقايسه با كفار متعصب و بهانه‏گير و آلوده‏اى كه در بخش اول مطرح بودند، موضع هر دو گروه كاملا مشخص مى‏شود.