جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ویتگنشتاین علاوه بر دو کتاب رسالۀ منطقی ‌ـ ‌فلسفی (1921) و تحقیقات فلسفی (1951)، مجموعه‌ای از یادداشت‌ها بر جای گذاشت. برخی از شاگردان او این یادداشت‌های برجای‌مانده را برمبنای ملاحظاتی، گاه با پیرایش‌ها و افزایش‌هایی با عناوین مختلف منتشر ساختند. یکی از این آثار، که در زمرۀ آخرین تألیفات منتشرشده از ویتگنشتاین است، با عنوان درباب یقین به‌سال 1969 منتشر شد. ویتگنشتاین در این کتاب به بحثی معرفت‌شناختی می‌پردازد و ضمن ردّ شکاکیت استدلال می‌کند که یقین هرچند بی‌معنا و مقوله‌ای غیرمعرفتی است، وجودش برای شکل‌گیری معرفت، ضروری است. گروهی از مفسران ازجمله رُم هَره و مویال‌ـ‌شَرّاک از این رویکرد جدید ‌ویتگنشتاین با عنوان ویتگنشتاین سوم یاد کرده‌اند. هدف نوشتار حاضر آن است که با بررسی نقادانۀ سیر اندیشۀ ویتگنشتاین در رسیدن به یقین‌گرایی خاص خود از رساله تا درباب یقین نشان دهد برخلاف مدعای مفسرانی نظیر هره و مویال‌ ـ ‌شَرّاک، ویتگنشتاینِ درباب یقین، ویتگنشتاین جدیدی نیست و بن‌مایۀ مباحث او درمورد شکاکیت و یقین و بی‌معنایی آن‌ها، به تفکرات قبلی او در رساله و تحقیقات به‌خصوص به بحث زبان خصوصی و انکار آن برمی‌گردد.

بنیادی ترین پرسشی که پیش از استخراج علوم انسانی (مانند علوم تربیتی و روان شناسی) از منابع اسلامی مطرح می شود، «امکان یا عدم امکان تولید علم دینی» است. مقاله حاضر با هدف بازخوانی نظریه «علم دینی» علامه مصباح یزدی به عنوان قائل به امکان و دکتر علی پایا به عنوان قائل به عدم امکان و مقایسه آراء ایشان با رویکرد تربیتی نگاشته شده است. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و با شیوه کتابخانه ای انجام شده است. منابع استفاده شده فلسفی و تربیتی هستند. این نوشتار در پنج محور مفهوم شناسی واژه «علم» و «دین»، تعریف «علم دینی»، بررسی امکان و عدم امکان علم دینی از نگاه آیت الله مصباح یزدی و دکتر پایا، تکنولوژی دینی، و در محور آخر به بررسی آراء پرداخته است. مطابق یافته ها و پس از مقایسه آراء، تولید علوم انسانی ـ ازجمله علوم تربیتی ـ بر پایه دین امکان پذیر است؛ زیرا ازیک سو گزاره های ارزشی مانند گزاره های واقع نما و مطابق با شأنیت علم، کاشف حقیقت هستند و از سوی دیگر، دین منبعی برای آموزه های ارزشی و تربیتی است.

ايده علوم انساني اسلامي در ميان انديشمندان اسلامي موافقان و مخالفاني دارد که هرکدام به طيف‌هاي گوناگوني تقسيم‌پذير است. ديدگاه دکتر علي پايا در مخالفت با علم ديني و البته موافقت با تکنولوژي ديني و در نتيجه، گونه‌اي انکار علوم انساني ديني شايسته تأمل است. پژوهش حاضر با روش توصيفي تحليلي و با رويکرد انتقادي، اين ديدگاه را متکي بر انديشه علامه مصباح يزدي که از موافقان علوم انساني اسلامي به شمار مي‌آيد بررسي کرده و به اين نتيجه دست يافته است که ادعاي پايا در اين حوزه با مباني معناشناختي، معرفت‌شناختي و روش‌شناختي صحيح ناسازگار است. به نظر مي‌رسد علوم انساني ديني نه‌تنها ممکن، بلکه محقق است. اين دسته از علوم، کنش‌هاي فردي و اجتماعي انساني را به منظور توصيف، تبيين، تفسير، پيش‌بيني و جهت‌بخشي آنها مورد مطالعه قرار مي‌دهند و در مرحله مسئله‌سازي، براي گزينش مسئله تحقيق، طرح مسائل تازه، يا طرح استدلال‌هاي نو، متأثر از آموزه‌هاي اسلام‌اند و در پاسخ به مسئله، متناسب با مسئله از آموزه‌هاي اسلام في‌الجمله به‌عنوان اصول موضوعه يا پاسخ مسئله استفاده مي‌کنند و آموزه‌هاي اسلام را در ارزيابي دستاوردهاي خود، معتبر مي‌دانند.

ویتگنشتاین متاخر هر نوع شناختی را در قالب بازی‌های زبانی معرفی می‌کند که بر شکل‌های زندگی مبتنی‌اند. از جمله لوازم دیدگاه او در دوره متاخر تاملات فلسفی‌اش، یکی نیز این است که بازی‌های زبانی خاص به اعتبار ارتباط وثیق با اشکال زندگی خاصی که در درون آن‌ها ظهور یافته‌اند، نوعی رابطه قیاس‌ناپذیری با هم دارند. هر فردی صرفا از طریق اشکال زندگی و بازی‌های زبانی خاص خود می‌تواند نسبت به جهان شناخت پیدا کند و از آن‌جا که اشکال زندگی قیاس‌ناپذیرند درک درستی از شکل زندگی دیگران نخواهد داشت و قادر به نقد و ارزیابی شناخت‌های آنان نخواهد بود؛ مگر آن که شکل زندگی مألوف خود را ترک کند و شکل زندگی دیگری را که خواهان شناخت آن است درونی کند، یعنی به یکی از اعضای جامعه‌ای که بر اساس شکل زندگی مورد نظر پدید آمده است، بدل شود. در مقابل، پوپر با در نظر گرفتن واقعیت بیرونی به عنوان معیار عینیت، بر شناخت عینی تاکید دارد و معتقد است که رشد معرفت انسان از طریق نقد و ارزیابی نقادانه شناخت‌های پیشین و عرضه مستمر گمانه‌های جدید برای فراچنگ آوردن واقعیت و نقد مستمر آن‌ها صورت می‌گیرد. در این مقاله، به دنبال شرح کوتاهی از رویکردهای فلسفی ویتگنشتاین و پوپر (بخش‌های 1 و 2) و توضیح مختصری در خصوص سویه ضد نسبی‌گرایانه عقلانیت نقاد (بخش 3)، رویکرد نسبی‌گرایانه ویتگنشتاین را از منظر عقلانیت نقاد مورد نقد و ارزیابی قرار می‌دهیم (بخش 4). آخرین بخش نوشتار (بخش 5) به نتیجه‌گیری کوتاهی از مباحث ارائه شده اختصاص دارد.

ویتگنشتاین دوم هر نوع شناختی را در قالب بازی‌های زبانی مطرح می‌کند. او در عین حال معتقد است که هیچ بازی زبانی‌ای بدون وجود یقین امکان‌پذیر نیست. یقین امری است بیرون از بازی‌های زبانی، اما قوام هر نوع بازی زبانی متکی بدان است. حتی شک کردن از نظر او در قالب یک بازی زبانی شکل می‌گیرد که آن نیز مستلزم یقین و دارای قواعد خاص خود است. در نظر ویتگنشتاین یقین، و نیز شک مطلق و همچنین شناخت مطلق بی‌معناست. اما شک نسبی، یا به بیان خود او شک معقول، واجد معناست و می‌تواند یک بازی زبانی پدید آورد. این نوع بازی زبانی، همچون بازی‌های زبانی دیگر، مبتنی بر چیزی است که ویتگنشتاین آن را "جهان-تصویر" یا نظام "گزاره‌های لولایی" می‌نامد. "گزاره‌های لولایی" در نظر ویتگنشتاین بر اساس تجربه‌های زیسته آدمیان و توافق جمعی ایشان بر سر آن‌ها به وجود می‌آیند. "لولا"ها به این اعتبار عینی‌اند، ولی هرچند او با عنوان "گزاره" از آن‌ها یاد می‌کند، از جنس گزاره در معنای معمول این اصطلاح نیستند: از آن‌ها در ارائه دلایل و استدلالات استفاده نمی‌شود؛ بلکه در گفتمان‌های راجع به علت‌ها (و معلول‌های‌شان) به کار می‌روند. در این نوشتار اولا به ویژگی‌های شک نسبی و قواعد بازی زبانی شک و نیز به ویژگی‌های یقین و نظام "گزاره‌های لولایی" پرداخته شده است و ثانیا با طرح برخی ناسازگاری‌های درونی در استدلالات ویتگنشتاین و نیز نشان دادن کاستی‌هایی در دیدگاه او از منظر عقلانیت نقاد، رویکرد او مورد نقد قرار گرفته است.

ترجمه ماشینی: رئالیسم علمی در درجه اول با دامنه دانش علمی سروکار دارد. بر اساس فرضیه واقع گرایانه در مورد استقلال واقعیت فیزیکی قوای ذهنی انسان و سازه های ذهنی (مانند زبان ها، طرح های مفهومی و قراردادها)، ادعا می کند که علم می تواند و می کند دانشی در مورد جنبه های قابل مشاهده و غیر قابل مشاهده در اختیار ما قرار دهد. واقعیت فیزیکی ضد واقع گرایان، از فرقه های مختلف، اصل اصلی رئالیسم علمی را رد می کنند. در حالی که تعداد کمی از آنها ممکن است امکان دستیابی به دانش علمی را انکار کنند، اما همگی دامنه چنین دانشی را که توسط واقع گرایان مد نظر قرار می گیرد، مورد مناقشه قرار می دهند. در دیدگاه ضد واقع گرایان، علم در بهترین حالت می تواند شناخت پدیده های قابل مشاهده را در اختیار ما قرار دهد. در این جستار، پس از توضیح مختصری از موضوعات اصلی دخیل در مناقشه (علمی) واقع گرایی - ضد رئالیستی (فصل 1) و یک گشت و گذار کوتاه تاریخی در مورد بسط موضوعات محوری این مناقشه از اواخر قرن نوزدهم. (فصل 2)، من روی موارد تعدادی از ضد رئالیست های مدرن (عمدتاً ون فراسن و لری لاودان - فصل 3 و 4) و همچنین تعدادی از رئالیست هایی که از سنت رئالیستی جدا شده اند تمرکز خواهم کرد. (فصل 5). تأثیر تحولات مکانیک کوانتومی بر بحث رئالیستی - ضد رئالیستی نیز به طور انتقادی مورد بررسی قرار گرفته است (فصل 6). در فصل آخر (فصل 7) تلاش شده است تا نظریه جامع تری از علم معرفی شود که امید است بر مشکلاتی که موضع نظریه های واقع گرایانه شناخته شده کنونی را تضعیف کرده است، غلبه کند.