جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه از شنیدن واژه‌ی اخلاق به ذهن متبادرمی‌شود این است که مجموعه پرسش‌های ما که ناظر به خوبی و بدی است و مجموعه‌ی تجربه‌های ما که معطوف به خوبی و بدی است، مسائلی هستند که هر روز آن‌ها تجربه می‌کنیم و با آن‌ها سروکار داریم، و این واقعیتی غیرقابل انکار است. سریال‌های تلویزیونی، رمان‌ها و روزنامه‌ها، پیرامون رفتارها و مسائلی دور می‌زنند که دیر یا زود باید درباره‌ی خوبی و بدی آن‌ها ارزیابی صورت گیرد. بر این اساس در کتاب حاضر با معرفی مهم‌ترین مفاهیم رایج در حوز‌ه‌ی فلسفه‌ی اخلاق و تاریخچه‌ای از آن، خوانندگان با تفکر فلسفی در باب امور اخلاقی آشنا می‌شوند. گرچه نویسندگان از گرایش ارسطویی در حوزه‌ی اخلاق دفاع می‌کنند، اما گزارش‌های جالبی از آرای اخلاقی کانت، کرکه گور، مارکس، نیچه، شلر و مکتب فرانکفورت در کتاب آمده است. بخش پایانی به طرح برخی مسائل جاری در این حوزه هم‌چون، محیط زیست، حریم شخصی افراد، خشونت و... اختصاص دارد. تعریف اخلاق، دین، ادبیات، اخلاق و روان‌پزشکی، فلسفه و اخلاق، طبیعت به عنوان مبنای اخلاق، اخلاق به عنوان راهنمای سعادت، طبیعت و آزادی، آموزه‌های اخلاقی، تقدیر و سعادت، آزادی و تکلیف، فراسوی نیک و بد، اعتیاد، مساله‌ای اخلاقی، هجوم رسانه‌های عمومی به فضاهای خصوصی و... عنوان برخی بخش‌های کتاب هستند.

درس‌گفتارهای عدالت همراه با مایکل سندل(Justice with Michael Sandel): جلسه اول: جنبه اخلاقی قتل: اگر شما در برابر یکی از دو انتخاب زیر قرار بگیرید چه می کنید؟ ۱- یک نفر را بکشید و جان پنج نفر دیگر را نجات دهید ۲- هیچ کاری نکنید حتی اگر بدانید آن پنج نفر جلوی چشمتان می‌میرند. چه می کنید؟ کار درست چیست؟ مایکل سندل، استاد دانشگاه هاروارد، درس اخلاق خود را با طرح این موقعیت فرضی شروع می‌کند. بعد از اینکه اکثریت دانشجویان رای به کشتن یک نفر برای نجاتِ پنج نفر دیگر دادند، سندل سه مثال مشابه و پیچیده اخلاقی را مطرح می‌کند. هر کدام ازمثال‌ها به طرز ماهرانه‌ای تصمیم‌گیری را سخت‌تر می‌کنند. وقتی که دانشجویان به دفاع از انتخاب‌های متناقض می‌پردازند، روشن می‌شود که فرضیاتی که در پشت تصمیمات ما قرار دارد اغلب تناقض دارند و سوال اینکه چه چیزی درست است و چه چیز غلط است همیشه سفید و سیاه نیست. جلسه دوم: پرونده قضاییِ آدم خواری: سندل بحث بنیادهایِ فلسفه‌ی فایده‌گراییِ جرمی بنتهام را با طرح یک پرونده‌ی قضایی در قرن نوزدهم شروع می‌کند. چهار نفر از خدمه‌ی یک کشتی غرق شده در این پرونده دخیل هستند. بعد از ۱۸ روز سرگردانی در دریا، کاپیتان تصمیم می‌گیرد که کارگر جوانی را که از همه ضعیف‌تر است بکشد تا دیگران بتوانند از بدن و خون او تغذیه کنند و زنده بمانند. این مثال باعث بحث در کلاس درباره‌ی صدق اخلاقیِ فایده‌گرایی و مشی اصلی آن که “کار درست کاری است که فارغ از آنچه که تولید می‌کند باعث بیشترین خوشنودی برای بیشترین تعداد شود.”/ جلسه سوم: قیمت گذاشتن بر روی زندگی: امروزه کمپانی‌ها و دولت‌ها اغلب منطق فایده‌گرایی جرمی بنتهام را به نام تحلیل هزینه-فایده استفاده می‌کنند. مایکل سندل برخی از پروندهای قضایی معاصر را مطرح می کند که تلاش کرده‌اند با محاسبه هزینه-فایده، ارزش دلاری برای جان انسان تعیین کنند. این پرونده‌ها باعث شدند مخالفت‌های زیادی با منطق فایده‌گرایی (بیشترین شادی برای بیشترین افراد) برانگیخته شود. آیا ما همیشه باید به شادی اکثریت، وزن بیشتری بدهیم حتی اگر اکثریت بیرحم و فرومایه باشند؟ آیا می‌توان همه‌ی ارزش‌ها را با مقیاس مشترکی مثل پول سنجید و مقایسه کرد؟/ جلسه چهارم: چگونه لذت را اندازه بگیریم؟: در این بخش سندل، فیلسوف فایده‌گرا جان استوارت میل را معرفی می کند. میل تلاش کرد تا از فایده‌گرایی در برابر انتقادات دفاع کند. میل معتقد است که جستجوی بیشترین شادی برای بیشترین افراد با حفظ حقوق فردی مغایرتی ندارد و فایده‌گرایی بین لذایذ عالی و پست تمیز قائل می‌شود. میل معتقد است که لذت‌های والاتر همیشه لذت‌هایی هستند که توسط یک اکثریتی که به خوبی آگاه باشند انتخاب می‌شوند. سندل این نظریه را با نمایش قسمت‌هایی از سه نوع بسیار متفاوت از یرنامه‌های سرگرم کتتده آزمایش می‌کند. این برنامه‌ها عبارتند از : اجرای شکسپیر، عامل ترس، و سیمپسونها. دانشجویان درباره‌ی اینکه کدام تجربه لذت والاتری را ایجاد می‌کند و اینکه دفاع میل از فایده‌گرایان موفقیت آمیز بوده است، بحث می‌کنند./ جلسه پنجم: آزادی انتخاب: سندل مفهوم حقوق فردی را از دیدگاه آزادی گرایان معرفی می کند. با توجه به اینکه در این دیدگاه فقط دولت حداقلی قابل قبول است، آزادی گرایان بحث می کنند که دولت نباید قدرت قانونی برای اعمال در موارد زیر را داشته باشد: ۱-محافظت مردم از خودشان با بستن کمربند ایمنی. ۲-تحمیل کردن ارزشهای اخلاقی تعدادی از مردم بر روی کل جامعه. ۳-بازتوزیع درآمد از طریق گرفتن از ثروتمندان و دادن به فقرا. سندل ضمن آوردن مثال از بیل گیتس و مایکل جردن به اندیشه ی آزادی گرایان در مورد گرفتن مالیات می پردازد. آزادی گرایان معتقدند گرفتن مالیات به منظور باز توزیع ثروت (گرفتن از ثروتمندان و دادن به فقرا) برابر است با اعمال کار اجباری./ جلسه ششم: چه کسی مالک من است؟: رابرت نوزیک فیلسوف آزادی‌گرا گرفتن مالیات از افراد ثروتمند برای پرداخت اجاره خانه، سلامت و تحصیلاتِ فقرا را نوعی زورگویی می داند. ابتدا دانشجویان در مورد پدیده ی مالیات گیری به منظور بازتوزیع ثروت بحث می کنند. آیا بیشتر افراد فقیر جامعه برای ادامه زندگی به خدمات اجتماعی نیاز ندارند؟ اگر شما در جامعه ای زندگی می کنید که سیستم مالیات گیری پیشرفته ای دارد آیا ملزم به پرداخت مالیات خود نیستید؟ آیا بسیاری از افراد ثروتمند صرفا به دلیل خوش شانسی یا موقعیت خانوادگی به چنین ثروتی نرسیده اند؟ گروهی از دانشجویان به عنوان تیم آزادی گرایان داوطلب می شوند تا از فلسفه ی آزادی گرایی در مقابل این ایرادات دفاع کنند./ جلسه هفتم: این زمین متعلق به من است. فیلسوف بزرگ، جان لاک، معتقد است که تک تک افراد از حق زندگی، آزادی و مالکیت خصوصی برخوردارند و این حقوق از ابتدای امر در “وضع طبیعی” به انسانها داده شده است. از نظر او، “وضع طبیعی” زمانی است که هنوزهیچ گونه دولتی تشکیل نشده و هیچ قانونی وضع نشده است. بر اساس نظریه لاک، حقوق طبیعیِ ما توسط قانون طبیعت، تحت عنوان “مفهوم عقل”، تبیین شده است که می گوید ما نمی‌توانیم این حقوق جداناپذیر را از دیگری سلب یا به دیگری واگذار کنیم./ جلسه هشتم: رضایتِ فرد بالغ: اگر همه ما از حقوق جداناپذیرِ زندگی، آزادی و مالکیت خصوصی برخوردار هستیم، پس چگونه یک دولت قادر خواهد بود قوانین مالیاتی را که توسط نمایندگان یک اکثریت محض تصویب شده است، اجرا کند؟ آیا مصداق این نیست که مال مردم را بدون رضایتشان از آنها بستانیم؟ پاسخ لاک این است که ما وقتی می پذیریم در یک جامعه زندگی کنیم، به گونه‌ای “رضایت ضمنیِ” خود را برای پیروی از قوانین مالیاتی اذعان کرده‌ایم./ جلسه نهم: سلاح‌های اجاره‌ای: در دوران جنگ داخلی آمریکا، مردانی که اسمشان در قرعه کشی برای جنگ در آمده بود، می توانستند افرادی را استخدام کنند که به جای آنها به جنگ بروند. بسیاری از دانشجویان آنرا سیاستی ناعادلانه دانستند، با این استدلال که غیر منصفانه خواهد بود اگر اجازه دهیم قشر مرفه، با پرداخت پول به شهروندان فرو دست تر، از خدمت سربازی و به خطر انداختن جانشان سر باز زنند. این مطلب به مباحثه ای در مورد جنگ و سربازگیری در کلاس منجر می شود. آیا چنین ایرادی به ارتش داوطلبانه امروزی نیز وارد است؟/ جلسه دهم: مادرانگی: استاد سندل، قانون بازار آزاد داد و ستد را در ارتباط با حقوق تولید مثل می سنجد. سندل با بحث طنزآمیزی در مورد تجارت تخمک و اسپرم آغاز می‌کند و سپس داستان بچه “م” را توصیف می‌کند. این داستان، دعوی قضایی معروفی است که سئوالات تکان دهنده‌ای را مطرح می‌کند: “بچه متعلق به کیست؟” دانشجویان ماهیت رضایت با اطلاعات کافی، جنبه اخلاقی فروش زندگی یک انسان، و مفهوم حقوق مادرانگی را مورد بحث قرار می دهند./ جلسه یازدهم: متوجه انگیزه کارتان باشید. استاد سندل، امانوئل کانت را معرفی می‌کند که فیلسوفی چالش برانگیز و در عین حال تاثیرگذار است. کانت فایده گرایی را نفی می‌کند. او اینگونه استدلال می‌کند که هر یک از ما وظایف و حقوق اساسی مشخصی داریم که بر هر گونه منفعتی مقدم هستند. کانت این تفکر را که اخلاقی بودن یک عمل برمبنای پی‌آمدهای آن تعیین می‌شود، رد می‌کند. تنها زمانی که به وظیفه خود عمل می‌کنیم و به عبارتی عملی را انجام می‌دهیم که درست است، عملمان ارزش اخلاقی پیدا می‌کند. کانت مثال مغازه داری را می‌زند که تنها بدین علت به یکی از مشتریانش کم فروشی نمی کند که در صورتیکه دیگر مشتریان بفهمند، ممکن است به کسب و کارش خدشه‌ای وارد شود. بر اساس نظریات کانت، عمل مغازه‌دار هیچ ارزش اخلاقی ندارد چون این کار درست را به دلیل غلطی انجام داده است./ جلسه دوازدهم: اصلِ عالیِ اخلاق: امانوئل کانت می‌گوید آنچه که به اعمال‌مان ارزش اخلاقی می‌بخشد، میزان ظریفتی است که ما در گذشتن از منافع شخصی و تمایلاتمان بخرج می‌دهیم و به وظیفه ای عمل می‌کنیم که صحیح است. سندل داستان واقعی پسر بچه سیزده ساله‌ای را نقل می‌کند که برنده مسابقه “زنبورعسل املایی” در هجی کردن می‌شود، ولی خودش به داوران اذعان می‌کند که آخرین کلمه را اشتباهی هجی کرده است. سندل با استفاده از این داستان و چند داستان دیگر، آزمون کانت را برای تعیین اینکه یک عمل از نظر اخلاقی صحیح است یا نه، توضیح می دهد: شناخت اصل اخلاقی نهفته در عمل‌مان و پرسش اینکه آیا این اصل اخلاقی می تواند به یک قانون فراگیر تبدیل شود که دیگر انسانها نیز بدان عمل کنند./ جلسه سیزدهم: درسی در مورد دروغ گفتن: نظریه‌ی سختگیرانه‌ی اخلاق کانت هیچگونه استثنایی را نمی‌پذیرد. کانت باور داشت که دروغ گفتن حتی اگر مصلحت‌آمیز باشد، کرامتِ انسانِ دروغگو را نقض می‌کند. سندل از دانشجویان می‌خواهد که این نظریه‌ی کانت را با در نظر گرفتنِ یک وضعیت فرضی، بررسی کنند. فرض کنید یکی از دوستانتان در خانه‌ی شما پنهان شده است؛ شخصی که قصد کشتن او را دارد درِِ خانه را می‌زند و از شما می‌پرسد دوستتان کجاست؛ آیا دروغ گفتن در این شرایط نادرست است؟ اگر چنین است، آیا منحرف کردن قاتل بدون اینکه، به معنیِ واقعیِ کلمه، دروغی گفته شود اخلاقی است؟ این موضوع، بحث پرشوری را در موردِِ اخلاقی بودنِ گفتنِ حقیقتِ گمراه کننده به راه می‌اندازد. سندل این جلسه را با نشان دادنِ ویدئویِ مشهورترین مثالِ طفره رفتن از گفتن حقیقت در دوران اخیر به پایان می‌برد: ویدئوی اظهارات رییس جمهور کلینتون در مورد رابطه اش با مونیکا لوینسکی/ جلسه چهارهم: اصلِ عالیِ اخلاق: سندل در این بخش، فیلسوفِ مدرن، جان رالز وهمچنین نظریه‌ی او را در مورد قراردادِ اجتماعیِ فرضی معرفی می‌کند. رالز بر این است که مبانیِ عدالت از نوعی توافقِ ویژه ناشی می‌شوند. آنها اصولی هستند که ما برمی گزیدیم اگر می بایست قوانین اداره ی جامعه را در شرایطی انتخاب کنیم که همه از قدرت چانه زنیِ عادلانه ای برخوردار بودند. رالز می‌گوید تنها راهی که می‌توان مطمئن شد که هیچکس بر دیگری برتری ندارد این است که وضعیتی را تصور کنیم که هیچکس هیچ‌گونه آگاهی در موردِ سن، جنسیت، نژاد، هوش، توانایی، موقعیت اجتماعی، ثروت خانوادگی، مذهب، و حتی اهدافش ندارد. رالز به این وضعیت می‌گوید پشت پرده‌ی نادانی. ما در پشت پرده‌ی نادانی بر سر کدام مبانی توافق می‌کنیم؟ آیا اصولی که برمی گزینیم عادلانه خواهند بود؟ سندل نظریه‌ی توافقِ عادلانه را همراه با مثال‌های واقعیِ خنده داری توضیح می‌دهد. مثال‌هایی از قراردادهای واقعی که نتایج ناعادلانه به بار می‌آورند.

آنچه پیش رو دارید، کتابی در زمینه‌ی نقد و بررسی نظریه‌ی اخلاقی ویتگنشتاین متقدم است. از نظر ویتگنشتاین متقدم اخلاق حاوی ارزش‌های مطلق است که به دلیل متعالی، رازآمیز و تعریف‌ناپذیربودن نمی‌تواند جز در قالب اقوالی ناگفتنی و مهمل ظاهر شود؛اما در عین‌ حال بر وجودداشتن و نشانی‌دادنی بودن اخلاق اصرار می‌ورزد. در بخشی از متن این کتاب می‌خوانید: «کتاب حاضر به نظریه اخلاقی ویتگنشتاین متقدم می‌پردازد و ضمن شرحی بر آن از ماهیت فلسفی‌اش خبر می‌گیرد. اما از ابتدا می‌دانم که تحت فضای فعلی در باب ویتگنشتاین متقدم و حاکمیت تفسیر پوزیتیویستی از تراکتاتوس، حتی سخن گفتن از نظریه اخلاقی ویتگنشتاین متقدم نیز با مقاومت روبرو می‌شود. خواهند گفت: وقتی ویتنگشتاین در دوره‌ی نخست فکری خود اخلاق را ناگفتنی اعلام می‌کند چه جایی برای طرح نظریه اخلاقی او باقی می‌ماند؟ من در سرتاسر کتاب حاضر به این تردید توجه داشتم و تلاش کرده‌ام با تکیه‌ بر تفسیری پوزیتیویستی (یعنی تفسیر اخلاقی از تراکتاتوس) به آن پاسخ دهم…»