جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کلام و جامعه؛ تاریخ اندیشه دینی در صدر اسلام از نزدیک به ربع قرنی که از انتشار مجموعت شش‌جلدی کلام و جامعه در سده دوم و سوم هجری اثر پروفسور یوزف فا‌ن‌اس (متولد ۱۹۳۴)، استاد بازنشسته رشته اسلام‌ شناسی و زبان‌های سامی دانشگاه توبینگن و پژوهشگر نامی عرصت کلام اسلامی می‌گذرد، این مجموعه بی‌تردید یکی از منابع پژوهشی درخور توجه به‌شمار آمده و پایه‌ای برای تحقیقات متعددی قرار گرفته است. روش جدید بررسی آرای کلامی در چهار حوزه عالم اسلامی و مناسبات آنها با یکدیگر و نیز نسبت میان جامعه و کلام، افق‌های جدیدی را در پژوهش‌های کلامی گشوده است. تتبع کم‌ نظیر نویسنده و ذکر دقیق ماخذ در پانوشت‌ها، این مجموعه را به گنجینه‌ای ارزشمند برای پژوهشگران در کلام اسلامی مبدل ساخته است.

«خدمتی که مرحوم مطهری به نسل جوان و دیگران کرده است، کم کسی کرده است. آثاری که از او هست، بی‌استثنا همه‌اش خوب است …» امام خمینی (ره) و اینک با گذشت سالیانی چند از شهادت استاد مرتضی مطهری، روح حقیقت جوی رهپویان وادی معرفت، همچنان خود را تشنه جرعه‌نوشی از سرچشمه آثار او می‌یابد. «چلچراغ حکمت» تلاشی است در راستای بررسی موضوعی اندیشه‌های آن شهید فرزانه. امید است این مجموعه با تسهیل امر مطالعه موضوعی در آثار استاد، راه آشنایی با آرا و اندیشه‌های ایشان را هموارتر سازد.

پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که آیا فلسفة دین و الهیات موسوم به جهانی، می‌تواند با رویکرد اسلامی دنبال شود یا نه؟ فلسفة دین اجمالاً عبارت است از تأمل عقلی بیرون‌نگرانه در باب دین. این قسم معرفت، از سنخ فلسفه‌های مضاف و معرفت درجة دوم است و آشکارا از کلام (الهیات)، دین‌پژوهی و فلسفه متمایز است و با بهره‌گیری از توانایی عقل نظری، به ارزیابی معتقدات ادیان و پدیدار عمومی دین می‌پردازد. در این نوشتار نشان داده خواهد شد فلسفة دین با رویکرد اسلامی امکان‎پذیر است و می‌تواند در مسیر تحقق قرار گیرد. اما از محوری‌ترین مسائل فلسفة دین در روزگار ما، مسئلة الهیات جهانی است، تا آنجا که به نظر می‌رسد آن‌گاه می‌توان از فلسفة دین با رویکرد اسلامی دفاع کرد که تکلیف این مسئلة مهم نیز با رویکرد اسلامی روشن شود. الهیات جهانی می‌کوشد بدون اتکای انحصاری بر یک دین خاص، بلکه بر مبنای مشترکات ادیان مختلف جهان، تبیینی روزآمد و قابل‌پذیرش از پدیدار عمومی دین ارائه دهد. اصلی‌ترین مبنای الهیات جهانی در غرب، تکثرگرایی دینی است؛ اما نوع نگاه قرآن به مسئله دیگرادیان، با این مبنا سازگاری ندارد، بلکه بیشتر با شمول‌گرایی تناسب دارد و مبنای گفت‌وگوی بین پیروان ادیان را تکثرگرایی اجتماعی از طریق تساهل و مدارای پیروان ادیان می‌داند. اما این بدان معنا نیست که قرآن با اصل پی‌ریزی یک «الهیات جهانی» مخالف است، بلکه بر عکس با نظر به برخی آموزه‌های قرآنی می‌توان الهیاتی جهانی بر مبنای آموزه‌های مشترک ادیان، معنویت و تقدس، عقلانیت و کرامت انسانی تأسیس کرد.

پیوست در منابع دیجیتالی