جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این تحقیق عفو و بخشش از دیدگاه قرآن و سنّت می باشد. عفو از صفات پسندیده ای است که در مکاتب اخلاقی مورد ستایش قرار گرفته با به کار بردن این صفت در زندگی می توان از ثمرات دنیوی آن که داشتن سلامت روانی و جسمانی است بهره مند شویم و هم ردیف پرهیزکاران و متّقین قرار بگیریم و در آخرت از شفاعت رسول خدا 9 بی نصیب نگردیم. مطالب استفاده شده در این پژوهش از منابع شیعی می باشد زیرا عفو از موضوعاتی است که برای اثبات آن نیازی به منابع اهل تسنن ندیدم و ائمه اطهار : و علمای اخلاق شیعه مذهب به قدر کافی پیرامون آن پرداخته اند. در این پژوهش از منابع متعدّد اخلاقی، تفسیری و روایی استفاده شد از جمله آن: کتاب گذشت عالی ترین نشانه ی کرامت انسانی، اخلاق در قرآن، قلب سلیم، تفسیر نمونه، و المیزان، نهج البلاغه و صحیفه سجّادیّه می توان اشاره نمود. روش جمع آوری مطالب به صورت فیش برداری و کتابخانه ای انجام شده است. عفو و بخشش به معنی روحیّه ی گذشت از تقصیر و اشتباه دیگران و ندیده گرفتن اشتباه های آنان و نرمی در برخورد با دیگران و سخت گیری نکردن در برابر خطای آنان می باشد. هرگاه در جامعه حوادثی روی دهد که حسّ نزاع و انتقام گیری را تحریک کند و صرف اجرای قانون که طبعاً خشک و بی روح است نمی تواند مسئله را به طور ریشه ای حل و فصل کند. عفو و بخشش که از برترین صفات خداوند است به عنوان مکمل نظام حقوقی خلاء موجود را می تواند پر کند. جواز عفو در جایی است که خطا و اشتباه معلول بی خبری، غفلت، جهل، حسد و کم ظرفیتی خطاکار باشد که مکتب انسان ساز اسلام در مورد ظلم های فردی از عفو و بخشش سخن می گوید و به ستم دیده ای که بر ظالم خود دست یافته درس اخلاق و فضیلت می دهد و به وی خاطرنشان می کند که بزرگواری و کرامت نفس در این است که حقّ شخصی خود را ببخشی و متجاوز را از کیفر معاف نمایی و او را مدیون انسانیّت خویش کنی اما اگر بخشش موجب گستاخی طرف می گردد دیگر جای عفو نیست به خصوص در برابر دشمنان داخلی و خارجی که اصول و ارزش های که ریشه و اساس یک ملّت است را نشانه رفته باشند. مبلّغین، دانشمندان و رهبر یک جامعه بیشتر از دیگران با افراد متعصّب و جاهل و کم فرهنگ مواجه می شوند بنابراین بر این افراد لازم است که بیشتر از دیگران متخلّق به این اخلاق الهی باشند تا باعث اصلاح نفوس آنان گردند. عفو و بخشش، آثار و ثمرات دنیوی و اخروی فراوانی دارد از جمله ثمرات دنیوی، می تواند موجب عزّت فرد عفوکننده گردند و بر درجه و مرتبه او بیفزاید و امنیّت و محبوبیّت اجتماعی را نصیب او گرداند. و امّا ثمرات اخروی، آسان گیری در حساب و دخول در بهشت که خداوند متعال نصیب فرد بخشنده در آخرت می نماید. از جمله راه های کسب فضیلت عفو، می توان به مقابله با خاستگاه خشم اشاره نمود زیرا خشم، انتقام جوی و کینه ورزی را به دنبال دارد و کینه باعث سخت شدن دل می گردد. خداوند خود را با صفت عفو و بخشش در قرآن معرفی نموده است؛ عفو یک رحمت الهی است و اولیای الهی هم که واجد مکارم اخلاق می باشند مأموریت دارند که پیروان خویش را با صفات عالی انسانی تربیت کنند و کرائم اخلاق را که معیار انسان برتر است را در نهادشان پرورش داده و مؤمنان خطاکار را از یأس و ناامیدی نجات دهند. به یقین عفو و بخشش بر انتقام و کینه ترجیح دارد. محبوبیّت انسان را دو چندان می کند و کینه ها را می شوید و تبدیل به محبت و دوستی می کند.

گذشت که معادل آن در فرهنگ دینی ما واژه های عفو، صفح و غفران است از جایگاه والایی برخوردار می باشد و در جایی معنا پیدا می کند که انسان قدرت بر انتقام دارد. از نظر اسلام بهترین روش در برابر برخوردهای نادرست و رفتارهای ناپسند و زشت دیگران در معاشرت اجتماعی، عفو و گذشت می باشد. حقوق بسیاری ممکن است توسط دیگران تضییع شود و اگر قرار باشد همه در استیفای حقوق خود سخت گیری کنند و هیچ گونه اغماض و چشم پوشی نداشته باشند جامعه شاهد منازعات اعضای خود خواهد بود و این مسئله، زندگی را برای همگان تلخ و غیرقابل تحمل خواهد ساخت. عفو، در حقیقت مجموعه ای از بخشش ها و پیوند و مروت و مدارا و نیکی است و باید بگوئیم: عفو، جزئی از تقوا است و فضیلت بنده خدا این است که با ایمان و با تقوا باشد، مردم را دوست بدارد و به آنها مهر بورزد و حقوقی را که بر انها دارد ساقط کند. بطور کلی در مسایل شخصی اگر حقی از آدمی پایمال شد شایسته است عفو و گذشت داشته باشد چرا که خداوند صاحب عفو را بسیار دوست دارد و به او پاداش و رحمت الهی را وعده است. با این صفت، انسان متخلّق به اخلاق و صفات الهی می شود. گذشت از بهترین فضایل اخلاقی و سرآمد آنها می باشد. اهداف بندگان در اطاعت خداوند ممکن است گوناگون باشد ولی پاداشی که خداوند برای عبادت و اطاعت به آنها عطا می کند به درستی نیت ها و به نیکی هدفهای آنها بستگی دارد. یکی از موارد مصداق اطاعت خدا عفو مؤمن از برادر مؤمنش می باشد. تمام عبادات دارای سود دنیوی و اخروی می باشند. سود اخروی همان نعمت های جاوید و باغهای بهشتی است که هیچ چشمی در دنیا ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ انسانی خطور نکرده است و فواید دنیوی آن شامل آرامش و زیاد شدن عمر و بقاء ملک و ریاست و عزّت یافتن و ... است. با توجه به این فواید، عفو عامل اصلاح ذات البین و از بین رفتن شرارت و دشمنی و ایجاد الفت و محبّت و دوستی است. هدف اصلی و نهایی از عفو این است که به عفو الهی برسیم و برای اینکه موجبات عفو الهی را بوجود آوریم باید گذشت از دیگران را فراموش نکنیم و همین طور استغفار که ثمره آن دریافت مغفرت الهی است را مورد توجه قرار دهیم. ما باید سعی کنیم روحیه والای عفو و گذشت را در خود بوجود بیاوریم به طوری که اگر دیگران به ما ظلم کردند از آنها درگذریم و این کار با چند بار تکرار به صورت ملکه در می آید و باعث می شود از شیرینی آن لذّت ببریم.

عفو خصیصه ای است که جز در دلهای پاک یافت نمی شود و از ملکات فاضله ای است که فقط پاکان به آن آراسته هستند. گذشت از صفات و لوازم انسانیت است، هرچه انسانیت کامل شود گذشت بیشتر می شود. در اسلام عفو و گذشت یکی از اصول اساسی در برخورد با لغزش افراد با ایمان است و یکی از ثمرات شرح صدر است که درجذب نیروها موثر است. این خوی پسندیده پرتوی از صورت واقعی و موجی از احساسات انسان دوستانه را در دلها ایجاد می کند و کینه ها را می زداید و موجب می شود خصم از خصومت دست برداشته طرح دوستی و محبت بریزد. در قرآن و روایات هم ازعفو و گذشت بسیار یاد شده و مردم را به آن دعوت می کند.عفو یک روش تربیتی است و در صورتی که به موقع انجام گیرد دو اثر مهم دارد: یکی اینکه در قلب او اثر می گذارد و نسبت به اغماض کننده علاقه پیدا می کند و دیگر اینکه فطرت اخلاقی خطا کار را بیدار می سازد و از کرده خود پشیمان می کند. تغافل و خود را به فراموشی زدن هم مرحله ای بالاتر از عفو و گذشت در خانواده است که باعث مصونیت بیشتر خانواده می گردد. عفو در جایی بهتر است که موجب گستاخی فرد نشود، اینکه انسان حقی داشته باشد تا ازآن چشم پوشی کند، از روی عجز و ناتوانی نباشد، بلکه از موضع قدرت باشد، در مسائل شخصی باشد نه در مسائل عمومی و حقوق الهی، زمانی مصداق پیدا می کند که انسان قدرت انتقام داشته باشد در غیر این صورت سکوت انسان از مصادیق کظم غیظ خواهد بود. فلسفه عفو هم این است که انسان خاطی متنبه شده و خود را اصلاح نماید و دشمنی او به دوستی تبدیل گردد. از شرایط عفو هم می توان به نکاتی اشاره کرد، اینکه از جمله مواردی باشد که با جامعه ارتباط دارد احتیاج کسانی که از آنها بدی صادر شده به یاری کسانی که این بدی در حق آنها انجام گرفته است. برمبانی استوار ساختن پایه های اساسی جامعه و جدیت درعدم گسیختگی بنیادهای آن باشد، عدم تفریط حق در مسائل جامعه و امت . در سیره معصومین هم از پیامبر خاتم گرفته تا حضرت علی علیه السلام و امام حسین و امام حسن ( علیهما السلام) و بقیه خاندان اهل بیت که همه درمسائل زندگی خود عفو و گذشت را رعایت می کردند. ضد عفو هم انتقام است و آن این است که بدی کسی را با بدی جواب دادن و مثلاً فحش را با فحش و غیبت را با غیبت و بهتان را با بهتان پاسخ دادن. عوامل پیدایش عفو : بلند نظری و کمال روحی، عاطفه و نوع دوستی، ایمان به پاداش های الهی و توجه به آثار عفو می تواند باشد. عفو از همه اشخاص نیکوست ولی از رهبران و مبلغان نیکوتر است و خداوند در قرآن خطاب به پیامبر می فرمایند: عفو جمیل داشته باش یعنی عفوی که خالی از مواخذه و سرزنش باشد و عفوی سازنده است که قدرت بر انتقام داشته باشد که هم برای مظلوم که به اوصفای دل می بخشد و هم برای ظالم که او را وادار به اصلاح خویش می کند سودمند است. و اینکه بخشش فقط مربوط به گناه و لغزش نیست بلکه بخشش مال را هم شامل می شود و ازجمله آیین بخشش اینکه بدون منت و اسراف باشد. در مورد ارزش اخلاقی عفو هم در روایات و قرآن به آن توجه شده است اینکه عفو از صفات پروردگار و از صفات پرهیزکاران است. اجر عفو کننده برخداست و اینکه عفو کننده محبوب خداست. و از آثار مثبت دنیوی و اخروی عفو و بخشش مشمول عفو الهی و آمرزش گناه، از بین رفتن کینه ها، دوام حکومت و طول عمر، بدون حساب وارد بهشت می شود و عزت دنیا و آخرت را برای فرد به ارمغان می آورد. آثار منفی عدم گذشت هم این است که بدترین و خبیث ترین مردم است و نشانه بیماری و عیب باطن است.

دو فعل ضد: عفو و انتقام، هر دو در قرآن کریم به خداوند منسوب شده اند و صفات ملازم با هر یک (رحمت، مغفرت، حلم ، صبر و ... برای عفو و عزت، قدرت ، عدل و... برای انتقام) به وفور در باره باری تعالی به کار رفته است. از آنجا که ذات اقدس خداوند از هر نقصان و عیبی مبراست و حکمت الهی نیز اقتضا می کند، صدور عفو و انتقام - هر دو - از ذات ربوبی، حسن و پسندیده است و هریک بنا به مصلحت بندگان و احوال آنان صورت می پذیرد و از شوون ربوبیت خداوند است که به اعمال و احوال خلق خبیر و بیناست. در قرآن کریم و روایات معصومی - علیهم السلام - همچنین به آیات و روایاتی بر می خوریم که انسانها را به عفو و صفات ملازم آن دعوت و ترغیب می کنند؛ در عین حال آیات و روایات دیگری نیز هست که حق انتقام مشروع را - که مشروط به عدم تجاوز از تعدی روا داشته شده است - تایید و تشریع می کند. (همچون آیه قصاص، برخی آیات قتال و...) از بررسی دقیق این آیات و روایات در می یابیم که انتقام و عفو در صورتی که با شرایط خاصی توام باشند. مطلوب، پسندیده و بلکه لازمند و اگر فاقد آن شروط و شرایط باشند ، مذموم و ناپسند محسوب می گردند. در جایی که انسان توانایی بر انتقام کشیدن از ظالم و متعدی داشته باشد ، عفو و بخشایش از زیباترین اعمال انسانی و مستوجب پاداش دنیوی و اخروی است، مشروط به آنکه موجب تجری و گستاخی فرد ظالم و تعدی کننده نگردد و دست اورا بر خلق خدا دراز نکند. انتقام نیز در جای خود و با رعایت عدالت و حق، گاه گزینه ای مناسب و ممدوح است. از جنبه معرفت النفس، ممنوعیت مظلوم از حق انتقام چه بسا موجب پدید آمدن حقد و کینه در ضمیر وی می گردد که این حالات خود منشا بسیاری از رذایل اخلاقی، نظیر سوء ظن، غیبت ، حسد و .... است. از لحاظ جامعه شناسی نیز عقوبت و انتقام در بسیاری موارد پسندیده و بلکه لازم و ضروری است؛ زیرا تنبیه و تعزیر یکی از ابزارهای موثر بازدارندگی از منکرات در جامعه است. لذا قرآن کریم و روایات، انتقام بشری را به منزله ابزاری تربیتی به رسمیت شناخته اند ؛ هر چند در کنار آن به صبر و عفو و صفح نیز سفارش کرده اند و در قبال آن وعده مغفرت و رحمت الهی داده اند.