جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توبه در اسلام، به لحاظ مفهومی یک سیر تکاملی را پیموده است. بدین معنا که مفهوم توبه در قرآن بیشتر جنبه شعائری و مناسکی دارد ولی در روایات، از این جنبه از مفهوم توبه کاسته می‌شود و جنبه اخلاقی آن تفوق می‌یابد و در متون صوفیه، مفهوم توبه بیش از هر چیز جنبه عرفانی و شهودی به خود می‌گیرد. اما تمایز اصلی موجود در عرفان اسلامی در زمینه توبه، نگاه فرادینی آن به توبه است. این رهیافت فرادینی، منجر به نوعی شمول‌گرایی در مفهوم توبه و نوعی نسبی‌گرایی در تعیین متعلّق توبه گردیده است. بررسی نقش توبه در بهبود زندگی فردی و اجتماعی خواه‌ناخواه ایجاب می‌کند که نگاه به توبه، نگاهی انسانی باشد نه دینیِ صرف؛ هرچند خود این نگاه انسانی هم لزوماً‌ غیردینی نیست. چرا که عرفان اسلامی، تمهیدات و به عبارت دقیق‌تر، مجوز بازخوانی توبه از دیدگاهی انسانی را در اختیار قرار می‌دهد. بازخوانی توبه از منظری انسانی یا فرادینی، منوط به تعریفی عام و کلی از متعلق توبه است و این متعلق، چیزی جز «امر دردزا» نمی‌تواند تعریف شود. سه دانش «فلسفه اخلاق»، «روانشناسی» و «عرفان» نیز هر یک به نوبه خود، موافقت خود را با این تعریف از متعلق توبه اعلام کرده‌اند، هرچند بین تقریرهای هر یک از قاعده «توبه از درد»، تفاوت‌ها و گاه تعارضاتی به چشم می‌خورد. به طور خلاصه، در جمع این سه تقریر می‌توان گفت که مبارزه با امر دردزا مشروط به شروطی، به بهبود زندگی فردی و اجتماعی انسان منجر می‌شود. این شروط عبارتند از: (۱) در جنب مبارزه با دردهای مادی، باید از دردهای معنوی استقبال کرد. (۲) مبارزه با دردهای مادی نباید تبدیل به دغدغه ذهنی انسان شود،‌ ‌به نحوی که باعث سلب آرامش از زندگی فردی یا اجتماعی گردد. (۳) هرجا که دردهای مادی اجتناب‌ناپذیرند، باید با رویی خوش به استقبال آنها رفت.