جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهمباحث انسان‌شناسی یکی از شاخصه‌های مکاتب فکری است که بدون بررسی و لحاظ آن در هر مکتبی، نمی‌توان ادعا کرد به زوایا و مختصات مهم آن تفکر دست یافته‌ایم. شناخت ماهیت نفس و ویژگی‌های آن، از موضوعات ریشه-ای و تأثیرگذار در مجموعه مباحث کلام اسلامی است که بررسی تطورات آراء در مورد آن، در طول حیات علمی کلام شیعه، می‌تواند تا حد زیادی یک محقق را در جریان تحولات فکری شیعه قرار دهد. در زمان معاصر، می‌توان مدرسه کلامی خراسان یا مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد و نوصدرائیان به مرکزیت شهر قم را، دو سر طیف کلامی در مذهب امامیه به حساب آورد. در این نوشتار چهار مسئله‌ی تعریف نفس، مراحل خلقت نفس، جسمانیت و تجرد نفس، قوه‌ی عقل و رابطه نفس با آن، عمدتا از کتاب "تنبیهات حول المبداء و المعاد"اثر مرحوم آیت الله مروارید از اندیشمندان شاخص کلام خراسان و کتاب "شرح جلد هشتم الأسفار الأربعه" اثر آیت الله مصباح یزدی از چهره‌های شاخص نوصدرایی، مورد بررسی و مقایسه قرار می‌گیرد. در تمامی این چهار مسئله، تفاوت دیدگاه وجود دارد که عمده علت آن تفاوت متد و روش علمی است.آیت الله مروارید با پیگیری روش "اجتهاد متن محور" با مراجعه به آیات و روایات در تعریف نفس، آن را حادث، جسم رقیق، ذاتاً فاقد نور علم و عقل، می‌دانند. مراحل خلقت نفس از ماء عذب و أجاج، سپس عالم اظلّه و ارواح و عالم ذرّ را می‌پذیرند. قائل به جسمانیت رقیق نفس شده و نهایتا عقل و نفس را دو حقیقت متباین دانسته و قائل می‌شوند که نور عقل از خارج نفس، بر آن افاضه می‌گردد. در مقابل آیت الله مصباح روش عقلی را با مبانی فلسفی مشاء و حکمت متعالیه پیگیری می‌کنند و علیرغم نوصدرائی بودن در تعریف نفس از تعریف مشائیین پیروی کرده و ملاحظات مرحوم صدرا بر این تعریف را نمی‌پذیرند؛ در مراحل خلقت نیز به ادله شرعی همچون آیه میثاق تمسک کرده و حدوث نفس مجرد را پیش از حدوث بدن، بر خلاف قاطبه فلاسفه و حکمت متعالیه می‌پذیرند. در جسمانیت و تجردِ نفس، ابتکار مرحوم ملاصدرا یعنی "جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء" را نپذیرفته و به اندیشه مشائیین یعنی تجرد همیشگی نفس قائل می‌شوند. در رابطه عقل و نفس نیز با وجود قول به عینیت عقل و نفس، بازگشت نفوس به عقل فعال و مندک شدن در آن را از صدرالمتألهین نمی‌پذیرند.کلید واژه‌ها‌: نفس، مدرسه کلامی خراسان، نوصدرائیان قم، آیت الله مروارید، آیت الله مصباح یزدی.