جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني اثر محمود بن عبدالله آلوسى به زبان عربى است. روح المعانى گسترده‌ترين و جامع‌ترين تفسير در نوع خود، ميان اهل سنت مى‌باشد. جامع آراء گذشتگان از روايت و درايت بوده، اقوال آنان را با كمال امانت و عنايت، بيان داشته است. كتاب خلاصه‌اى از تفاسير پيش از خود محسوب مى‌گردد، تفاسيرى همچون تفسير ابن‌عطيه، ابوحيان، كشاف، ابوالسعود، بيضاوى، فخر رازى و ديگران. آلوسى ضمن نقل نظرات متفاوت مفسرين برخى از آنها را به نقادى پرداخته است. بيش از همه از تفسير فخر رازى بهره برده و احيانا بخش‌هايى از منقولات رازى به‌ويژه مسائل فقهى آن را نقد كرده است. اين تفسير، تفسيرى است عقلى و اجتهادى كه روش بلاغى، بيانى و ادبى را پيش مى‌گيرد. آلوسى در تفسيرش دربارۀ مسائل اصول و فروع، نسبت به مذهب سلف تعصّب ورزيده و آشكارا آن را بيان مى‌دارد، به همين علت در بسيارى از موارد، ادب نويسندگى را رعايت ننموده است، به معتزله و شيعه بسيار مى‌تازد از جمله ذيل آيۀ 15 سورۀ بقره ج1 ص148 كه به زمخشرى مى‌تازد. وى شيوۀ بدبينى به شيعه و تهمت‌هاى نارواى سلف خويش را دنبال كرده، در هر مناسبت، تهمتهايى بيان نموده كه در كلام گذشتگان نبوده است. مانند، سورۀ ساختگى «الولاية» كه نويسندۀ زردشتى «دبستان المذاهب» بى جهت آن را به شيعه نسبت داده و در هيچ‌يك از منابع شيعه يافت نشده است، آلوسى با كمال جسارت آن را به «ابن شهر آشوب» نسبت مى‌دهد و مى‌گويد: «آن را در كتاب «مثالب» آورده است» (ج 1 ص 23 فائده ششم از مقدمه). با بررسى دو نسخه خطى از كتاب «مثالب» در كتابخانه‌هاى هند اثرى از آن يافت نشد، بلكه در بخشى از كتاب، مسألۀ تحريف با انكار شديد، مطرح شده بود. وى مسائل فقهى نيز به طور گسترده بيان مى‌كند و آراى فقها و مناقشات و مجادلات آنان را يادآور مى‌شود، چنانكه از تفسير به كتاب فقه تبديل مى‌شود مانند آيه 236 سورۀ بقره. در مسائل كلامى هم سخن را به درازا مى‌كشاند و تعصب خود را نيز ابراز مى‌دارد. در تفسير آياتى كه متعلق به طبيعت و آسمانها و زمين مى‌باشد، با نقل كلام اهل حكمت و هيئت چنان كلام را بسط مى‌دهد كه از مدار تفسير خارج مى‌شود و نظر خود را به اثبات مى‌رساند، مانند آيات 38-39 و 40 از سورۀ يس، و آيه 12 سورۀ طلاق. اسرائيليات و روايات دروغ و جعلى، يكى از مشكلات برخى تفاسير پيشينيان بوده است، آلوسى در اين باب ضمن نقل آنها، به نقد و بحث مى‌پردازد و دروغ بودن آنها را آشكار مى‌سازد مانند آيه 12 سورۀ مائده و رواياتى كه بغوى در اين مورد نقل مى‌كند. آلوسى متعرض قراءات نيز مى‌گردد، امّا مقيد به متواتر بودن آنها نيست. همچنانكه مناسبات بين سور و آيات را نيز بيان مى‌دارد. در روح المعانى، اسباب النزول آيات، مورد توجه قرار مى‌گيرد. در بحث‌هاى نحوى نيز آلوسى سخن را به دراز مى‌كشاند و جاى جاى تفسير آشكار است. وى از تفسير رمزى و عرفانى نيز چشم نمى‌پوشد و پس از تفسير ظاهرى آيات، در حدّ توان به آن مى‌پردازد، در اين مورد از تفاسير نيشابورى، قشيرى، ابن عربى و مانند آن، بهره مى‌گيرد و گاهى نيز در وادى خيال و وهم سرگردان مى‌ماند. خلاصه اينكه، روح المعانى، دايرةالمعارف تفسيرى طولانى و مفصل است كه تقريبا از حجم و حدود تفسيرى خارج شده است. مى‌توان گفت: تفسير آلوسى، گسترده‌ترين تفسيرى است كه پس از فخر رازى به شيوۀ كهن ظهور يافته است، بلكه نسخۀ دوم تفسير رازى است ولى با اندكى تغيير. روش كلى وى در ورود به تفسير بدين‌گونه است كه: ابتدا به نام سوره، مكى، مدنى بودن و اقوال موجود در اين قسمت، مى‌پردازد، سپس به ذكر فضل سوره و خواص آن همت مى‌گمارد، بعد از آن تفسير سوره را آيه به آيه و كلمه به كلمه، بيان مى‌دارد، كه در آن به لغت، ادبيات، قرائت، مناسبت بين آيات و سور و اسباب نزول، مى‌پردازد و در مباحث لغوى و ادبى به اشعار عرب استشهاد فراوان دارد. جلد نهم به تفسیر سوره اعراف از آیه 87 تا آخر و سوره انفال از آیه 1 تا 40 می‌پردازد.

عالم ذر از جمله معارفي است كه اعتقاد به آن ريشه در آيات و روايات دارد. آياتي كه در اين باره وجود دارد بسيار كم است و همه به صورت غير صريح و اشاره به آن پرداخته اند. در اين آيات اين عالم به عنوان ذرشناخته نشده بلكه اين عنوان براي اين عالم ريشه در روايات دارد. بحث از عالم ذر و شناخت آن و آثار و نتايجي كه به دنبال دارد، امري شيرين و در عين حال بسيار دشوار است كه همين باعث شده نظرات مختلفي در اين باره مطرح شود. از زماني كه قرآن نازل شده تاكنون هر يك از مفسران و محققان سعي در توضيح و تبيين آن كرده اند. اولين نظريه اي كه در اين باره شكل گرفت نظريه محدثان بود كه با استفاده از ظاهر روايات معتقد به حضور انسان ها در عالم ديگر با همين بدن مادي اما با حجم كوچكتر بودند كه به علت تعارض اين نظر با ادله ي عقليه متعدد مفسران نظرات ديگري را ارائه داده اند. از جمله اينكه آيه را صرفاً يك تمثيل دانسته و آن را از واقعيت و حقيقت داشتن دور مي دانند كه اين نظر هم اشتباه است چرا كه تا زماني كه كلام در معنايي ظاهر باشد نمي توان از ظاهر آن دست كشيد و آن را حمل بر كنايه كرد و آيه در وجود عالمي مقدم بر اين عالم ظهور دارد. عده اي ديگر ميثاقي كه در آيه ذكر شده را مخصوص گروه خاصي مي دانسته اند كه اين هم با ظاهر آيه در تعارض است. برخي ميثاق را به زبان عقل و وحي كه در اين دنياست، مي دانند كه اين نيز با عدم پيمان بسياري از انسان ها بر ربوبيت خدا و عبوديت خود به واسطه ي عقل و وحي مردود است. برخي آيه را مطابق با فطرت انساني مي دانند كه اين نظر نيز به دليل آنكه آيه مربوط به نظام تشريع است نه تكوين و فطرت هم بيان تكوين است، پذيرفته نيست. ملاصدرا پيمان را براي پدر عقليه ي انسان كه به صورت مجرد است مي داند كه به دليل عدم تكثر در عالم مجردات اين نظر هم نمي تواند صحيح باشد. تنها نظريه علامه باقي مي ماند كه قبل از موطن ظاهري و محسوس موطن ديگري به نام ملكوت وجود دارد كه تقدم رتبي بر اين دنيا دارد و آن موطن انسان ها به مشاهده رب خود رسيده با او پيمان بسته اند. سعي شده اين نظرات و استدلالات و نقدهاي آنها از منابع دسته اول بيان شود تا جاي هيچ شك و شبهه اي باقي نماند.

از مسائل بسیار مهم و تأثیر گذار از حیث معرفت شناسی و جهان بینی برای یک مسلمان شناخت عهد های خود با خداوند متعال است، لذا بر آن شدیم تا به توفیق الهی تحقیقی پیرامون این موضوع شریف انجام دهیم. برای درک هر چه بهتر از این موضوع لازم است در گام اول واژه شناسی دقیقی از عهد و معانی مترادف با آن (که شاملکلمات «میثاق»، «إصر»، «ذمه»و«إلّ»میباشد) به دست آوریم. در گام بعدی اقسام عهدهای خداوند با انسان ها بررسی شده است که ابتداءاً عهدهای خداوند با عموم انسان ها بررسی و بعد از بیان آیات مرتبط با میثاق به یکی از دقیق ترین و چالشی ترین مسائل مطرح در این باب که موضوع موطن اخذ میثاق است اشاره شده و بعد از نقد نظرات مشهور، نظر مرحوم علامه طباطبایی که بُعد ملکوتی انسان ها را موطن اخذ میثاق می داند به عنوان نظر برگزیده ارائه شده است. در قسم بعد میثاق خداوند با انبیاء و موضوعات مرتبط با آن و اینکه حتی میثاق انبیاء اولوالعزم با دیگر انبیاء متفاوت است بیان شده، و در نهایت آنچه از میثاق خداوند با امت ها در قرآن کریم آمده، ارائه می شود تا بدین واسطه تمامی اقسام عهدهای خداوند با انسان ها، استقصاء کامل شده باشد. در ادامه موضوعاتی که ارتباط مستقیم با عهد دارند آمده که در وهله اول سعی شده است که اهمیت لزوم وفای به عهد، ثمرات و مصادیق آن بررسی شود، و در گام بعد عواقب پیمان شکنی و مصادیق آن مطرح گردد. در انتها نیز مبحث تجدید عهد به عنوان راهکاری برای ترمیم نقض عهد و استوار نمودن عهد های پیشین، به نحو مبسوطی طرح و ارائه شده است.

مسئله‌ی وفای به عهد هم در زندگی فردی و هم در زندگی اجتماعی تأثیرات فراوانی دارد. خداوند متعال برای رساندن بشر به سعادت و کمال از تمام آن‌ها به پرستش خود و عدم فریب از شیطان تعهد گرفته است و در جای‌جای قرآن عمل به این تعهدات را به انسان گوشزد کرده است. عهدهایی که خداوند با انسان بسته است به دو صورت عام و خاص است؛ عهدهای عام شامل همه‌ی انسان‌هاست و در همیشه‌ی تاریخ، جریان دارد ولی عهدهای خاص مربوط به گروهی از انسان‌ها و در برهه‌هایی خاص از زمان اتفاق افتاده است و به نسبت خاص بودن دارای شرایط خاص بوده و عقوبت عدم وفای به عهدها هم در دنیا و هم در آخرت دامن‌گیرشان می‌باشد. از عهدهای مهم الهی عهد الست یا عهد عالم ذر است که خداوند از بندگان بر ربوبیت خویش پیمان گرفته است ولی انسان‌ها به علت وابستگی به امیال دنیوی و غفلت، برخی اجرای مفاد آن را فراموش کرده‌اند؛ چگونگی گرفتن این عهدها و بیان جزئیات مربوط به آن‌ها، بررسی نظرات مفسران در رابطه با زمان و مکان عهدها و مختار بودن یا نبودن انسان در پذیرش عهدها عوامل غفلت از میثاق فطرت الله و همچنین راه‌های عمل به عهدهای الهی از جمله مباحثی است که وجهه‌ی همت نگارنده در تنظیم این نوشتار قرار گفته است و این نتیجه حاصل شد که مسأله‌ی عهدهای خدا با انسان از دو حالت حقیقی یا ملکوتی خارج نبوده است؛ یعنی عهد در عالم ملکوت یا وحی گرفته شده و انسان‌ها همگی اقرار به بندگی خدا کرده‌اند سپس در عالم ملک به علت پیروی از هوی و هوس‌ها و احساس استغنا و زیباسازی اعمال و فریب شیطان از پیمان غفلت کرده و پیمان را فراموش کرده‌اند.