جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله ضرورت دین از جمله مباحثی است که از دیرباز مورد توجه متکلمان و فیلسوفان مسلمان بوده است. آنها با بیان براهین خود همواره بر این امر تأکید داشته و دین را برای جامعه بشری ضروری و لازم می دانستند. اما در مقابل کسانی نیز بوده اند که دین را امری لغو و بیهوده و بی اثر برای بشر دانسته و بر براهین متکلمان و فیلسوفان شبهاتی وارد کرده اند. در این پژوهش سعی شده است دیدگاه متکلمان و فیلسوفان مسلمان در این زمینه بیان شده و اشکالاتی که بر نظرات آنها مطرح کرده اند مورد بررسی قرار گیرد.متکلمان امامیه و معتزله که قائل به حسن و قبح عقلی هستند، ضرورت دین را بر پایه «قاعده لطف» تبیین کرده اند، و معتقدند شریعت لطف پروردگار است و لطف، مقتضای حکمت خداوند بوده و تحقق بخشیدن به آن واجب است. از طرفی متکلمان اشاعره که قائل به حسن و قبح عقلی نیستند، وجوبی را که متکلمان امامیه و معتزله به آن قائل اند را نمی پذیرند. آنان به حسن دین بسنده کرده و همین اندازه که خداوند آن را انجام داده است برای حکم به حسن آن کافی می دانند؛ زیرا از نگاه آنها حسن و قبح مستند به شرع است و آنچه را خداوند انجام دهد حسن است و آنچه را که شارع مقدس به حسن یا قبح آن حکم می کند، حسن یا قبیح است. از طرفی استدلال فیلسوفان در زمینه لزوم شریعت، مبتنی بر نیازمندی انسان به اجتماع است. فیلسوفان مسلمان در استدلال خود با تکیه بر مدنی بالطبع بودن انسان، او را محتاج قانونی می دانند که بتواند مسیر عدالت را برای او هموار کند، زیرا انسان در حیاتش به امور زیادی محتاج است و با تعامل و همکاری همنوعانش، می تواند امور معیشت خود را تأمین کند و دست یابی به چنین قانون کاملی که بتواند جامعه را به عدالت و سعاوت دنیوی و اخروی راهنمایی کند فقط از سوی خداوند متعال که آفریننده و مدبر انسان است امکان پذیر خواهد بود.

همواره پرداختن به مسائل خداشناسی از مهم ترین مسائل کلام اسلامی به شمار رفته است، یکی از این مسائل تغییر ناپذیر بودن خداوند می باشد که متکلمان مسلمان تا اول قرن هشتم نیز به این مسئله پرداخته اند و در این زمینه از دیدگاه های متفاوتی برخوردار بوده اند. گروهی مثل مجسمه، مشبهه، کرامیه اوصافی را به خداوند نسبت داده اند که بیانگر تغییر پذیر بودن خداوند است، مانند جسم دانستن خداوند، شبیه بودن صفات خدا با صفات دیگر موجودات، محل حوادث بودن ذات خدا و.... گروهی دیگر چون فخر رازی، ابو علی و ابو هاشم جبائی در توجیه برخی صفات خداوند مانند اراده و علم، و یا در توجیه نسخ آیات قرآن، گرفتار تغییر پذیری خداوند شده اند و سرانجام برخی دیگر از متکلمان مسلمان هستند که خدا را به طور مطلق تغییر ناپذیر می دانند و با تقسیم صفات خدا به سلبی و ثبوتی، هر صفتی که منجر به تغییر پذیری خداوند شود مثل جسم، رویت، حلول، حدوث، اتحاد و ... را از ذات خداوند نفی می کنند و هر صفتی که بیانگر تغییر ناپذیری خداوند باشد را ثابت نموده اند و مبنای تمامی دلایل اثبات تغییر ناپذیری خداوند برگرفته از واجب الوجود بودن خداوند متعال می باشد.