جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جامعه‌شناسى سياسى تشيع اثنی‌عشر ى اثر اسماعيل نورى علاء، بررسى مباحث جامعه‌شناختى سياسى در تفكر شيعه اماميه مى‌باشد كه به زبان فارسى و در سال 1357ش نوشته شده است. كتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در پنج فصل تنظيم شده است. نظر نویسنده در اين كتاب، به همه نحله‌هاى جامعه‌شناسى سياسى نيست، بلكه بيشتر منظومه نظرى جامعه‌شناس بزرگ آلمانى ماكس وبر را در نظر دارد كه قسمت اعظم آن به بررسى مسئله رهبرى و جانشينى اختصاص دارد و به نظر نویسنده، از نقطه‌نظر مطالعه مذهب تشيع اثنی‌عشر ى، جامع‌ترين و كامل‌ترين منظومه نظرى به‌شمار مى‌رود. وى در اين مقاله كوشيده است اين منظومه را تا آنجا كه به بررسى وى درباره تشيع اثنی‌عشر ى مربوط مى‌شود به تفصيل توضيح داده و نقاط ضعف و قدرت آن را به مدد تجربه عينى و غنى تاريخ تشيع اثنی‌عشر ى شرح نمايد. وى به هنگام نوشتن مقاله حاضر چنين فرض كرده كه خواننده با تاريخ شيعه آشناست و رازهاى مختلف اين تاريخ را مى‌داند. به عبارت ديگر كوشيده است كه در اين مقاله، از حداقل شرح و تفصيلات تاريخى استفاده كند و هر كجا كه لازم شده، مطلب را صرفاً به اشاره‌اى برگذار كرده است. خواننده‌اى كه با اين تاريخ آشنا نيست، البته مشكل خواهد توانست مطالب مطروح در اين مقاله را تعقيب كند، به‌خصوص كه هنوز سرنخ مشروح و مدونى از سير تحولات تشيع به‌طور اعم و تشيع اثنی‌عشر ى به‌طور اخص در دست نيست. البته نویسنده خود اين تعهد را برعهده گرفته و وعده داده است كه نتيجه تحقيقات هشت‌ساله خود را در اين‌باره به‌زودى به‌دست چاپ بسپارد. نویسنده سعى كرده است كه مقاله حاضر، به‌جاى برانگيختن هرگونه پيشداورى و تعصب، موجب پيدايش يك بحث اساسى در زمينه نقش فعال تشيع اثنی‌عشر ى در صحنه سياست جهان اسلام و كشور ايران باشد.

کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی حاصل سخنرانی‌های علی شریعتی در حسینیه ارشاد در رمضان سال ۱۳۵۰ شمسی است. این کتاب در سال ۱۳۵۱ شمسی برای اولین بار به چاپ رسید. معرفی اجمالی نویسنده: علی شریعتی مزینانی فرزند محمد تقی در ۲ آذر ۱۳۱۲ شمسی در روستای کاهک سبزوار به دنیا آمد و در ۲۹ خرداد ۱۳۵۶ شمسی در سن چهل و چهار سالگی به طرز مشکوکی در ساوت همپتون انگلستان درگذشت و در مکانی در نزدیک حرم حضرت زینب(س) در دمشق سوریه به خاک سپرده شد. عمدۀ شهرت وی به خاطر فعالیت‌های مبارزاتی او در مقابل سلطنت پهلوی و در جریان انقلاب اسلامی ایران است. بیش از اینکه او را یک پژوهشگر دینی بدانند او را به عنوان یک ادیب جامعه شناس، تاریخ دان و نویسنده می‌شناسند. بعد از انقلاب اسلامی یادبودهای متعددی برای وی برگزار شده و پیرامون افکارش آرای متفاوت و متضادی وجود دارد. محتوای کتاب: به گفته شریعتی، شیعه که یک نهضت و جنبش اجتماعی پویا و دارای آرمان‌‌های اجتماعی عدالت طلبی و مساوات بوده است، با روی کار آمدن حکومت صفوی و رسیدن شیعه به حکومت از تحرک و پویایی بازماند و حالت انتقادی و انقلابی خود را از دست داد و متوقف شد و از آرمان‌های اجتماعی فاصله گرفته است. او این تغییر در سیر تاریخی مذهب شیعی را تابع یک اصل جامعه‌شناختی دانسته که بر اساس آن هر جنبشی هنگامی که به قدرت دست می‌‌یابد تبدیل به یک نظام و نهاد ثابت می‌شود و از تحرک باز می‌ماند. وی برای شرح این جریان مثال‌هایی از سیر تاریخی ادیان قدیم ایران و نیز از تحولی مشابه در جنبش کمونیسم در قرن بیستم ارائه می‌کند. با توجه به این اصل کلی، شریعتی برای تشیع دو دوره قائل است، دوره اول از آغاز تا عصر صفوی را در بر می‌گیرد و دوره دوم از صفویه تا روزگار معاصر را و در سراسر کتاب به انتقاد از تفسیرهایی از تشیع می‌پردازد که به گفته او یا در عصر صفویان آفریده شده یا برآمده از رویکرد صفوی به دین است و در برابر تشیع علوی قرار می‌گیرد. انحرافات عصر صفوی در تشیع: دامن زدن به اختلاف شیعه و سنی به نظر شریعتی، حکومت صفوی از عقاید شیعی برای ایجاد وحدت ملی در برابر حکومت عثمانی بهره می گرفت و به گرایشات ضد سنی دامن میزد. بدین ترتیب به جای تمرکز بر شرح فضایل و برتری های امامان و مذهب تشیع، به کینه توزی ها و دشنام گویی علیه خلفا دامن می زد. در سوی دیگر حکومت عثمانی نیز رفتار مشابهی داشت و به شیعه کشی دست میزد. به عقیده او این شیوه دفاع از تشیع یکی از ویژگی های تشیع صفوی است. شریعتی در ادامه ضمن انتقاد از برخی از علمای معاصر خودش که به نظر او پیروان تشیع صفوی بودند، از طیف مقابل این جریان با عنوان نمونه هایی از «منطق تشیع علوی» نام می برد. او از علمایی مانند علامه شرف الدین، کاشف الغطاء، شیخ جواد مغنیه، محمد صالح حائری مازندرانی و محمد تقی قمی یاد کرده و نوشته کوتاهی از هر یک از آنان نقل کرده که در ان ها بر نزدیکی شیعه و سنی و بر فرعی و کم اهمیت بودن اختلاف این دو مذهب تاکید کرده اند. پیوند ملیت و تشیع: شریعتی در فصلی از کتاب خود با عنوان مونتاژ مذهب - ملیت، به انتقاد از طرح صفویه در پیوند زدن مذهب تشیع با ملیت ایرانی پرداخت. از نظر او پیوند ملیت ایرانی با مذهب تشیع با هدف جدا کردن ایرانیان از جهان اسلام و به دلیل رودرویی حکومت صفوی با حکومت عثمانی انجام شد. او در این بخش به تفصیل روایت ازدواج امام حسین(ع) با شاهدخت ایرانی را که در برخی منابع شیعی نقل شده، مورد نقد و بررسی قرار داده است و آن را روایتی مجعول دانسته است روایتی که بر اساس آن امامان شیعه از نسل یکی از دختران یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی و در نتیجه نیمه ایرانی بودند. رواج اندیشه‌های نادرست درباره امامان شیعه تقلید از مسیحیت در رواج آیین‌های مذهبی نقد‌ها بر کتاب: اولین نقد بر کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی در قالب کتاب تشیع مکتب نهایی انسان‌ها اثر شیخ قاسم اسلامی در سال ۱۳۵۲ش یک سال پس از انتشار کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی نوشته شد. عمدۀ نقدهای این کتاب - که با لحنی تند و عتاب آمیز هم همراه است - نسبت به نویسندۀ کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی اینست تمسخر علم غیب امام تهمت و دروغ به جامعۀ تشیع گرایش به اهل سنت و انحراف از تشیعی اصیل غرب زدگی بغض و عناد به روحانیت شیعه عادی انگاری ائمه شیعه علیهم السلام از دیگر نقدهای این کتاب می‌توان به: الف- عدم اسناد و ارجاع به منابع معتبر ب- التقاطی بودن و آمیزه‌ای از تفکرات مارکسیسم اگزیستانسیالیسم بودن که به تفسیر به رای آیات و روایات نیز منجر شده است. ج- یک بعدگرایی و خلاصه کردن مکتب در مبارزه د- عدم نگاه جامع به تاریخ تشیع و تمرکز بر یک نقطۀ خاص تاریخی ه- خلاصه کردن دین در بعد دنیوی و غفلت از امور اخروی مشخصات نشر: کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی که هم اکنون در مجموعه آثار دکتر شریعتی در قالب جلد ۹ به چاپ رسیده است حاصل سخنرانی‌های وی در حسینیۀ ارشاد در رمضان سال ۱۳۵۰ش (۹/۸/۵۰) می‌باشد. این کتاب در سال ۱۳۵۱ش برای اولین بار به چاپ رسید این کتاب به زبان عربی توسط حیدر مجید با عنوان التشیع العلوی و التشیع الصفوی ترجمه و دو بار در سالهای ۲۰۰۲و ۲۰۰۷م در لبنان به چاپ رسیده است.

در تاريخ ايران پس از اسلام ظهور سلسله صفويه نقطه عطفي مهم است؛ زيرا که پس از قرنها، ايران توانست با دستيابي مجدد به هويت ملي،‌ به کشوري قدرتمند و مستقل در آسيا تبديل شود. ايران در آستانه قرن دهم هجري از دولت ملي برخوردار شد که هسته مرکزي سرزمين ايران از فرات تا جيحون را به تصرف خود در آوردند. دولت صفوي حکومتي ايراني، مستقل و متمرکز را بنيان نهاد و مذهب تشيع را مذهب رسمي در سراسر کشور معرفي کرد. ايرانيان در اين دوره در پرتو اتحاد سه ضلع دين اسلام و مذهب تشيع، حکومت ملي و انديشه ايرانگرايي، تبديل به يک ملت شدند و در باب عناصر هويت ملي خاص خود به آگاهي جمعي رسيدند. سلاطين صفوي در پرتو رهنمودهاي دانشمندان شيعي موفق به نظام سازي سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي شدند. در اين دوره، امنيت بر راهها سايه گسترد، تجارت و بازرگاني به شکوفايي رسيد؛ با اقليتهاي ديني به ويژه ارامنه با تساهل و تسامح مذهبي رفتار شد؛ هنرها و صنايع در حد و حجم قابل اعتنايي شکوفا گرديدند و دانشمندان بزرگي در عرصه هاي مختلف علمي پديدار شدند. تحول و تغيير از شاخصه هاي جامعه عصر صفوي بود. تغيير از ضرورت هاي حيات بشري؛ و تعليم و تربيت تنها وسيله نيل به آن است. اين که دولتمردان آن عصر براي نيل به مقاصد سياسي، مذهبي و اقتصادي، جامعه را از طريق چه مؤسسات و با چه آموزش هايي جهت دهي و مديريت مي کردند، در خور توجه است. در اين پژوهش با تلفيق روش تاريخي و اجتماعي به گزارش داده هايي از اسناد و منابع تاريخي درباره سازماندهي علم در اصفهان دوره صفويه مي پردازيم. تحليل و تفسير داده ها بر اساس نظريه کالينز در کتاب، جامعه شناسي فلسفه ها: نظريه جهاني تحول تفکر است. نظريه جهاني در باب تغييرات روشنفکري که بر پايه بررسي دقيق از پهنه هاي مختلف روشنفکري تدوين شده است. اين بررسي نشان مي دهد در دوره صفويه از کليه مؤسسات سنتي و جديد اعم از مساجد، مدارس و غيره با محتواي متناسب با جهت گيري مذهبي استفاده مي کردند و اين امر توسعه تشيع را در برداشته است. حلقه هاي علمي اين دوره بستري براي چرخش سرمايه هاي فرهنگي و آثار پيشينيان در بحث هاي علمي به واسطه شور و شعف طالبان علم بود که ذهن هاي نوآور را آماده توليد دانش مي کرد. دانشي که با گرايش مذهبي بستر فرهنگي جامعه را آبياري مي نمودند و مکاتب گوناگون همچون مکتب فلسفي، تفسيري-حديثي به وجود آمد و مکاتب هنري گوناگون در معماري- نقاشي- خطاطي و... شکل گرفتند.