جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله ی خلقت و چگونگی آن از مسائل پیچیده ای است که همیشه ذهن اندیشمندان متأله را به خود مشغول ساخته است. پیچیدگی این مسئله هنگامی مضاعف می گردد، که با مسئله علم الهی و پرسش هایی که در این حیطه مطرح است، آمیخته شود. پرسش هایی از قبیل اینکه آیا خدا قبل از خلقت به موجودات علم داشته است؟ ؛ آیا علم خدا قبل از ایجاد، مستلزم وجود معلول است؟ و آیا فرض علم بدون معلوم متصور و قابل تحقق عقلانی است؟ منتفی دانستن علم قبل از ایجاد، منجر به پذیرش جهل در خداوند می شود و پذیرش آن نیز منجر به پرسش های جدیدی مانند چگونگی تقرر معلومات در علم الهی، و اینکه آیا این تقرر، منافی با وحدانیت و فردانیت حق نیست، می گردد. حاصل تلاش اندیشمندان مسلمان درپاسخ به سوالات فوق، در نظریات «علم اجمالی درعین کشف تفصیلی» صدرالمتاهین، «صور مرتسمه» شیخ الرئیس ابن سینا، «علم حضوری اشراقی» شیخ اشراق سهروری، نمایان شده که به طور اجمالی در رساله به آن ها پرداخته شده است؛ اما نگاه تفصیلی و دقیق تر به این موضوع در نظریه «اعیان ثابته» شیخ اکبر ابن عربی در پرتو جهان بینی عرفانی وی انجام گرفته است. منظور از اعیان ثابته، صورعلمیه ای ازلی و ابدی از موجودات هستی، بدون مجعولیت در علم حق تعالی است. در مقابل، نظریه ای بر گرفته از آیات و روایات به نام «علم بلا معلوم» مطرح شده است، که ائمه معصومین (علیهم السلام) به منظور تبیین علم ذاتی حق تبیین نموده اند. بر اساس این نظریه، علم حق، قبل و بعد از ایجاد، با هیچ معلومی و به هیچ نحوی معیت نداشته، و اساسا علم ذاتی حق، نافی هر اضافه ای است. از آن جایی که در نگاه شیعی هر کلامی که از غیر معصوم صادر و یا به معصوم منتسب نشود، خالی از لغزش نخواهد بود و کلام معصومین (علیهم السلام) یگانه مصداق کلام عاری از عیب است. بنابراین در این پژوهش، ابتدا دیدگاه اعیان ثابته تبیین شده، و پس از آن، در پرتو احادیث مورد واکاوی دوباره قرار گرفته است. نتیجه این نگرش با رویکرد روایی، کشف دو دسته تعارضات عقلانی و روایی بوده است. از میان تعارضات روایی می توان به مسئله ی بداء، دعاء، حدوث عالم، خلقت بدون الگو، علم بلا معلوم اشاره کرد. از میان تعارضات عقلانی نیز می توان، استلزام جبر در خالق و مخلوق، انفعالی شدن علم حق تعالی، مورد اشاره واقع شدن خداوند، ترکیب و نیازمندی واجب تعالی را بیان کرد.

مقالۀ «علم قبل از ایجادِ خداوند به اشیا؛ برتری دیدگاه علم بلامعلوم بر نظریۀ علم اجمالی در عین کشف تفصیلی» (معین‌الدینی و نصیری، 1393: ش23/165ـ 188) در اثبات برتری انگارۀ «علم بلامعلوم» در تبیین کیفیت علم قبل‌الایجاد، از سویه‌های مختلف دچار مشکل می‌باشد. مسیری که مقاله طی می‌کند، بر خلاف ادعای اثبات برتری و بیان مزایا، در جهت ابطال نظر رقیب و اثبات نظر منتخب می‌باشد. این خط سیر بر محور این نکات ترسیم شده است: تبیین تحویلی‌نگر به نظریۀ رقیب و فرو کاستن آن در برخی مبانی و ابعاد، نقدهایی بر نظریۀ رقیب بر اساس تقریر ناقص و نامقبول از آن، نفی حیثیت ذات‌الاضافه از مفهوم علم، رد علم حضوری، و طرح نظریات نامرتبط به موضوع مقاله، و از همه شگفت‌آورتر انتساب نظر خود به روایات در حد برداشت مستقیم عنوان و محتوا از روایات و تخطئۀ نظر مقابل، و معنون نمودن نظر منتخب با عنوان اختراعی «علم بلامعلوم» بدون تبارشناسی پدیدآورندگان آن. به رغم جهت‌گیری عنوان مقاله برای نشان دادن برتری نظر منتخب، ابطال نظر رقیب، در نفی ادعای حیثیت ذات‌الاضافه از مفهوم علم و انتساب متهورانۀ نظر خویش به ساحت پاک اهل بیت مقصور می‌گردد. بررسی ناقدانۀ این مقاله و سنجۀ روش‌مند مدعیات آن با معیارهای دقیق، می‌تواند راهگشای پاسداری از میراث حکیمان متأله و احتراز از ظاهرگرایی در سامان الهیات باشد.

از جمله مباحثی که در آیات ذکر شده و روایات منظور از آن را «علم الهی» بیان کرده اند، «عرش و کرسی» است. علم الهی - نیز بر اساس روایات دیگری- «علم بلا معلوم» معرفی شده است؛ علم بلا معلوم، علم ذاتی است که نافی اضافی بودن صفت علم است، نتیجه ی مهمی که در پس آن نهفته شده، عدم تقیید و تحدید علم الهی به معلوم می باشد که کاشفیت اتم این علم را در پی دارد. یکی از مسائل مهم که در پرتو این نظر مورد تبیین قرارمی گیرد، مسئله ی « عرش و کرسی» است. روشن است که کرسى خدا که آسمانها و زمین را در برگرفته است، چیزى نیست که مادی باشد، واضح است که منظور از عرش در آیات شریفه، تخت نیست. بر مبنای روایات، مراد از عرش و کرسى، علم است. و منظور از وسعت و گستردگى آنها هم، احاطه علمى آن دو بر آسمانها و زمین می باشد. وجه اشتراک آنها در این است که، عرش و کرسى هر دو از بزرگترین غیبها یعنى هر دوى آنها علم حقیقى اند و غیب بوسیله آنها معلوم و شناخته مى شود. امّا تفاوت آن دو این است که: کرسى، علم به عالم شهادت است پیش از مرتبه ایجاد آن، امّا عرش، هم علم به عالم شهادت و هم علم به غیر آن است، از امورى که کرسى کاشف و شامل آن نیست.

ملاصدرا، علم را در شمار صفات حقیقی ذات ­الاضافه دانسته و بر اساس اصل سنخیت، با شناخت صفت علم در انسان و رفع نواقص آن، همان معنا را در جهت کمال به خداوند نسبت داده است. یعنی همان گونه که در انسان، علم صفتی اضافی و نیازمند معلوم است، در خداوند نیز بر همین شاکله است؛ اما بدون جهات نقص. پس از پذیرش این مطلب، با توجّه به قواعدی چون «اتّحاد عاقل و معقول» و «بسیط الحقیقه کلّ الاشیاء»، صدرا دیدگاه خود درباره علم الاهی را در نظریه «علم اجمالی در عین کشف تفصیلی» ارائه کرد. این نظریه با اشکالاتی مواجه است، از جمله: اضافی بودن علم؛ عدم تبیین علم خداوند به معدومات، ممتنعات و نحوه تعلق علم الاهی به جزئیات قبل از ایجاد تفصیلی اشیاء؛ قبول اتحاد عالم و معلوم در خداوند بر اساس علم حضوری؛ کل ­الأشیاء بودن حقّ ­تعالی؛ و ذومراتب دانستن ذات­ الاهی به دو مرتبه اجمال و تفصیل. در مقابل، روایات اسلامی، به منظور شناخت و تبیین علم الاهی، تقریر بدیعی از نظریه «علم­ بلا معلوم» را مطرح ­کرده ­اند. جهات رجحان این نظریه، در قید «بلا معلوم» نهفته است که اضافی بودن صفت علم را نفی می­ کند. نتیجه مهمی که در این نظر بدست می ­آید، عدم تقیید و تحدید علم الاهی به معلوم می­باشد، که کاشفیّت اتمّ این علم را در پی دارد.