جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر، مطالعه ای در دستیابی به جایگاه اعتماد بین فردی در قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) است و می کوشد عوامل و موانع آن را از منظر کلام وحی و سخنان ائمه هدی بررسی نموده و به بیان تأثیر آن در زندگی انسان بپردازد. اعتماد بین فردی را به طور ساده می توان چنین تعریف کرد: حسن ظن فرد نسبت به افراد جامعه که موجب واگذاری سرّ، مال و ... به دیگری می شود. با بررسی آیات کتاب وحی و سخنان نورانی اهل بیت (ع)، روشن می شود از سویی، ایمان به خداوند متعال، مطمئن ترین خاستگاه برقراری و تداوم روابط حسنه است و از سوی دیگر، ضعف ایمان با افزایش ریسک در روابط اجتماعی، رابطه مستقیم دارد. معیت افرادی که با اسلام و ایمان بیگانه اند، نه تنها در این دنیا، بلکه در آخرت نیز جز خسران به همراه نخواهد داشت. ایمان و اعتقادات معنوی و الهی، حبل متینی است که هرگونه پیمان شکنی و نیرنگ در مقابل آن رنگ می بازد.در سایه ارتباط با مومن است که فرد به آرامش رسیده و از هرگونه تشویش رهایی می یابد و احساس امنیت می کند و در پی آن، ارتباط افراد جامعه گسترش و تسهیل می یابد.همچنین وجود اعتماد به عنوان سرمایه ای اجتماعی، از میزان هزینه های مادی - که برای کنترل و انجام اقدامات پیشگیرانه و یا جبران خسارت، مصرف می شود- می کاهد.

دوستي از ارزشهاي انساني و معيار برتري در جامعه است. از ديدگاه اسلام دوستي و مهرورزيدن، مايه قوام و برپايي جامعه انساني است و بدون دوستي نظام اجتماع بشري سرد و بي روح و زيبايي هاي زندگي به کام انسان تلخ و بي معنا ست، و اين ناشي از طبيعت آفرينش انسان است. با دقت و تفحص در آيات قرآن کريم و سنت معصومين(ع) به روشني به دست مي آيد، که پيوند دوستي يک اصل مهم در دين اسلام است. و تاثير بخشي دوستي در عرصه زندگي بشري غير قابل انکار است. مهرورزي عامل قرب الهي و نجات و رستگاري انسان است.از اين رو براي استوار سازي روابط اجتماعي و تحقق پيوند دوستي راههاي کار آمدي ارائه گرديده است. اين جستار که با هدف بررسي و بازگويي اين راهها نگاشته شده است، در پي آن است که واژه ي دوستي را مورد واکاوي قرار داده و مفهوم آن را تبين نمايد. در ادامه راهکارهاي گسترش دوستي در جامعه را در دو حوزه معرفتي و رفتاري ارائه مي نمايد، در همين راستا موانع گسترش دوستي بيان شده است، و در نهايت با توجه به اهميت پيامدهاي دوستي در جامعه، به موضوع آثار سازنده دوستي در جامعه پرداخته شده است.

شیعه به عنوان یکی از اصلی ترین فرقه های مطرح در جهان اسلامبا تعاریفی زیاد اما قریب به هم اززمان حیات رسول خدا (ص) به دوستداران وطرفداران حضرت علی(ع) اطلاق می شد ودر طول تاریخ به فرقه های مختلفی منشعب گشت ودر این میان دوجریان عمده آن یعنی، امامیه وزیدیه تا حدود زیادی پویائی وحیات فکری ،فرهنگی وسیاسی خود راحفظ کرده که همواره بین آنها تعاملات وتقابل هایی وجود داشته است بطوری که از زمان شکل گیریزیدیه درقالب نهضت وسپس در لباس حکومت،پیوسته مابین آن دو روابط سیاسی ،فرهنگی واجتماعی وجود داشته است که در برخی بهتعامل بین آنها ودر پاره ای از موارد به تنازع منجر می گردیده استعلی رغم غنای فکری وفرهنگی فرقه امامیه بهره گیری از راویان وعالمان زیدی مذهب در زمینه های مختلف علوم حدیث ، تفسیر،تاریخ وسیره وهمچنین استفاده های علمی رهبران زیدیه از مکتب اهل بیت با حضور بر سر درس آنان آشکار ترین جلوه های تعامل فرهنگیمابین آنان به شمار می رفت.از اواخر قرن دوم و با مشخص تر شدن دسته بندی های فرق مختلف تشیع، زیدیه تدوین عقاید خود را شروع و عالمان زیدی در کنار تدوین مباحث‌ حدیثی و فقهی، به نقد آرای‌ دیگر فرق، خاصّه امامیه که اشتراکات زیادی نیز با هم داشتند روی آورده وآثاری در رد بر عقاید امامیه بویژه در بحث امامت نگارش کردند.آغاز غیبت صغری و شرایط دشواری که امامیه با آن روبرو شد برای زیدیه این امکان را فراهم کرد تا به نقد امامیه بپردازند. بجز کوفه(عراق)، در بخش هایی از ایران و از همه مهم تر در ری به دلیل همسایگی زیدیه و امامیه نزاع های کلامی رونق بیشتری گرفت.گذشته ازاین، روابط سیاسی ما بین امامیه وزیدیه، در روزگار حضور امامان شیعه با چالش های جدی روبرو بود. زیدیه به اعتقاد «تقیه» و قعود امامان و عدم پیگیری برنامه جهاد و دعوت در امر امامت انتقاد می کردند در نتیجه آنان به این شعار وعقیده (هرچند به صورت تظاهر) یعنی اتخاذ اندیشه سیاسی که حول محور امامت مجتهدین عادل از اهل بیت نبوی می چرخد در تقابل فکری و سیاسی با امامیهقرار گرفتند ورهبران آن قیام هائی را شکل دادند که اگرچه برخی ازآنان موردتأیید امامان شیعه قرار گرفت امّا به دلایل مختلف سیاسى و على رغم گستردگى و کثرت آن قیام ها، کار آنها بى‏ثمر بود ومتأسفانه هیچ کدام به نتیجه نرسید وشاید بتوان مسأله عدم استقبال شیعیان امامیه از این قیامها وشرکت نکردن شخص امام (ع) در آنها (به خصوص با توجه به اختلافاتی که به تدریج بین زیدیه و امامیه به وجود آمد) را یکی از دلایل بی نتیجه بودن آنها واینکه رهبرى آنهاراغیر معصوم بر عهده داشته دانست.همچنین، همزیستی مسالمت آمیز در میان آنان وتغیرات فکری وعقیدتی وتلاش امامان شیعه برای هدایت زیدی مذهبان نیز از جلوه های روابط پر فراز ونشیب اجتماعی مابین پیروان هر دو فرقه می باشد.

زندگی اجتماعی بشر به دلیل نقشی که در حیات انسان دارد، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و صاحب‌نظران بوده است. از همین روی شاید بتوان دست‌یافتن به جامعه‌ای مطلوب را جزو بزرگترین آرمان‌های بشر دانست. در این میان آموزه‌های الهی به دلیل در نظر داشتن نیاز‌های حقیقی انسان بهترین گزینه برای رسیدن به این آرمان است. ضرورت پرداختن به این مقوله از منظر تعالیم الهی آنجاست که با سوق دادن تحقیقات و پژوهش‌های دینی به ویژه در حوزه قرآن و حدیث سعی شود تلاش‌های علمی را به سمت کاربردی شدن و پاسخ به نیاز‌های واقعی جامعه رهنمون ساخت.در این پژوهش که به شیوه زندگی اجتماعی در قرآن و همچنین ویژگی‌های جامعه مورد نظر قرآن پرداخته و جامعه نبوی صدر اسلام را به عنوان نمونه موفق جامعه قرآنی معرفی نموده است، بیشترین مراجعه به قرآن کریم و سپس به نهج البلاغه، تفاسیر قرآن، کتب لغت و مفردات، کتبی با موضوع جامعه و نیز به کتب حدیثی و تاریخی صورت پذیرفته است.سوال اصلی این پژوهش این است که آیاقرآن مدل و یا شیوه زندگی اجتماعی را برای پیروان خود ارائه کرده است؟ در کنار این سوال اصلی، دو سوال فرعی دیگر نیز مطرح است که در واقع جهت این بررسی را مشخص‌تر می‌نمایند. اول این‌که در صورت وجود چنین مدل و شیوه‌ای در قرآن، آیا در عمل قابل پیاده‌سازی و اجراست؟ و دوم این‌که ویژگی‌های جامعه مورد نظر قرآن کدام است؟ در تدوین این پژوهش، که به صورت کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است، ابتدا با بررسی واژ‌گانی همچون «زندگی» و «جامعه» در کتاب فرهنگ موضوعی تفاسیر، مشتمل بر بیست دوره تفسیر قرآن شیعه و اهل سنت، به بخشی از مطالب تفاسیر مختلف مراجعه و ضمن آشنایی با دیدگاه‌های مفسّرین در موضوعات مرتبط، فیش‌برداری لازم صورت پذیرفت. قرآن کریم از ابتدا تا به انتها با رویکرد دست‌یافتن به مولفه‌های زندگی اجتماعی، مورد مطالعه و نکته‌برداری قرار گرفت. برای دسته‌بندی و دست‌یابی به موضوعات مختلف آیات قرآن، به فهرست تفصیلی مفاهیم قرآن کریم از جناب آقای عبدالمجید معادیخواه با عنوان فروغ بی‌پایان مراجعه گردید. در پایان می‌توان اذعان نمود که قرآن کریم قابلیّت بالایی برای استخراجاصول و مبانی زندگی اجتماعی را دارست و از این طریق ویژگی‌‌های اساسی یک جامعه متعالی را به مخاطبان خود عرضه می دارد. این ویژگی‌ها می‌تواند به صورت یک مدل و الگو استخراج و در زمینه‌های آموزشی و تربیتی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

فرایند کنش متقابل اجتماعی ساز و کاری است که شکل گیری رابطه اجتماعی میان کنشگران را ممکن می سازد. این فرایند با تاثیرگذاری و تاثرپذیری متقابل میان کنشگران پدید می آید و در آن هر کنشگر با قابلیلها و توانمندی های فردی خود شرکت می کند. قابلیلها و توانمندیهای فردی هر کنشگر که سرمایه اجتماعی او به شمار می آید، برآمده از تجربه های اوست که در گذر زمان و بر اساس فرایند تجربه آموزی تغییر پذیر است. تغییر سرمایه اجتماعی فردی کنشگران سبب می شود تا وزن و موقعیت آنان در فرایند کنش متقابل نیز پیوسته یکسان نباشد و به ازای تغییرات سرمایه اجتماعی فردی کنشگران موقعیت آنان نیز در این فرایند تغییر کند. دامنه این تغییرات که دامنه کنش متقابل نامیده می شوند بینo0 (صفردرجه) تا 90o (زاویه میان دو محور متقاطع) محدود است. تغییراتی که فراتر از آن محدوده صورت گیرد، سبب تغییر جهت رابطه میان کنشگران می شود.

باور به معاد در اصلاح و ساماندهی اخلاق و رفتار انسانها در تمامی عرصه های زندگی نقش‌آفرینی می‌کند و بدین وسیله انسان، نتایج اصلاح صحیح اعمال خود را با آباد شدن دنیا و آخرتش به دست خواهد آورد. معاد از اصول اسلام است و یک مسلمان باید به آن ایمان داشته باشد و چون مربوط به افعال انسان نیست و از اصول اعتقادی می‌باشد، تقلید در آن صحیح نیست و شخص باید صحت اعتقاد خود را به طور یقینی به دست آورد. دلایل اثبات معادشامل: برهان فطری، حب به بقا، عدل و حکمت الهی وهدفدار بودن خلقت میباشد.اعتقاد به معاد و قیامت، بعد از اعتقاد به توحید، مهم ترین مسئل? دینی و اسلامی است. ایمان به معاد و روز قیامت به اضافه ایمان به خدا ومبدا عالم وجود، حد فاصل بین الاهیان و مادیان است. ایمان به روز قیامت، بدون اینکه شخص قیامت را باور کرده باشد، فایده ندارد.باور توحیدی مستحکم، اعتقاد به قیامت و حسابرسی الهی و اعتقاد به اینکه انسان بازخورد تمام اعمالش را خواهد دید، از لوازم و عوامل باور به معاد محسوب می‌شوند. باور به معاد موجب اصلاح روابط و رفتار انسانها در زمینه‌های مختلف زندگی می‌شود.موانع شکل‌گیری باور معاد در حیطه‌های مختلف همچون:گریز از مسئولیت، باور نکردن قدرت و علم خداوند، میل به آزادی نامحدود، قدرت طلبی و مال‌دوستی ظهور پیدا می‌کند.آثار و نتایج باور معاد در زمینه‌های مختلف خود را نشان می‌دهد:امنیت اجتماعی واقتصادی را موجب می‌شود و زمینه را برای تحقق عدالت در جامعه فراهم می‌کند،اعتمادو روابط عاطفی وحس مسئولیت رامیان تک تک افراد جامعه به نحو احسنت پایه‌ریزی می‌کند و موجبات رشد و آرامش درآن جامعه فراهم می‌شود و بنیان خانواده مستحکم می‌گردد، همچنین در خانواده‌هایی که التزام عملی به اعتقادات و عبادات وجود دارد آرامش روانی، نورانیت درونی و اخلاقی، امیدواری، پیشرفت مادی و معنوی و حس وظیفه‌شناسی نسبت به دیگران بسیار بالاست.

نیازهای مادی و معنوی، انسان را به زندگی اجتماعی کشانده است و برای جهت بهره‌گیری از خدمات مادی و معنوی دیگران، نیازمند آنهاست و برای دوام ارتباط و زندگی جمعی، نیازمند ضابطه و قانون در روابط اجتماعی است؛ چرا که بدون ضابطه و پایبندی به آن، شالوده زندگی اجتماعی از هم می‌پاشد و اجتماع از بین می‌رود، از این رو توجه کردن و به کار بستن اصول حاکم بر روابط اجتماعی برای افراد در نهادهای مختلف اجتماعی امری ضروری است که اصلاح روابط اجتماعی بخش حقیقی و اصلی تمدن دینی است؛ مثل مسئله‌ى رفتار ما در فعالیت سیاسی، رفتار ما در فعالیت اقتصادی، رفتار ما در فعالیت اجتماعی، رفتار ما در برابر ضالم، رفتار ما در برابر حاکم اسلامی؛ این‌ها آن بخش‌های اصلی تمدن است،که متن زندگی انسان است؛ از جمله مباحثی است که به صورت چشم گیری وجود داشته است.در این پژوهش مبانی نظام اجتماعی عبارتند: ضرورت عدالت، اصلاح روابط، امر به معروف و نهی از منکر، آزادی انسان‌ها، امنیت عمومی و دوری از هرج و مرج، قیام در برابر ظلم می‌باشد.مبانی نظام اقتصادی عبارتند از:اصلاح امور اقتصادی از طریق حکومت، فقر ستیزی الگوی مصرف، توزیع عادلانه ثروت،می باشد.مبانی نظام سیاسی که محور همه‌ی فعالیت‌های سیاسی، رهبر جامعه اسلامی است که باید شرایط و ویژگی‌هایی داشته باشد که بتواند نظام اسلامی را به اهداف نزدیک سازد و زمینه‌ای مناسب برای رشد و تعالی جامعه فراهم سازد. که این هم بدون تکیه بر حکومت امکان پذیر نیست که ساختار حکومت علاوه بر تأمین امنیت و رفاه عمومی نقش اساسی در شکل گیری رفتار واخلاق جامعه و سرنوشت معنوی مردم جایگاه برجسته و مهمی پیدا کند. امام علی7 با استفاده از شیوه‌های گوناگونی چون مبارزه با فتنه ورواج بدعت که به عنوان آسیب وچالش جامعه دین مدار می‌باشد به مواجهه با این چالش‌ها پرداختند. بنابراین از مهم‌ترین نقش دین در اصلاح روابط اجتماعی از دیدگاه نهج البلاغه عبارتند: دین پشتوانه اخلاق و قانون، ایجاد جامعه سالم، برقراری عدالت.

یکی از متفکرین مسلمان که اندیشه اجتماعی او قابل توجه می‌باشد امام محمد غزالی (ه. ق 505 - 450) است . غزالی در عصری می‌زیست که دیدگاه غالب بر تفکر اندیشمندان گذشته را نوعی "فردگرائی" تشکیل میداده است . او به عنوان صوفی و زاهد در طریق تزکیه نفس و تشویق به زهد و قناعت و ذم دنیا و خوف از عاقبت گام می‌زده است . از این رو نه تنها غزالی بلکه اندیشمندان هم‌عصر وی بعد از او دنیا را مذموم می‌دانستند و برای مسائل دنیوی بطور عام و مسائل اجتماعی به طور خاص توجه و اعتباری مستقل قایل نبودند کمااینکه عده‌ای این نکته را دلیل افول علم تجربی دانسته‌اند. بنابراین نباید در اندیشه غزالی بدنبال جامعه‌شناسی غربی و در راس آن بینش "دورکیمی" بود بلکه آنچه غزالی و ابن خلدون و امثالهم بیان می‌کردند "اجتماعات " بوده نه جامعه‌شناسی به تعبیر قرن 19 و 20 . در نتیجه از این دسته دانشمندان نباید انتظار داشته باشیم که همانند دورکیم به تجزیه و تحلیل پدیده‌های اجتماعی بپردازند و بطور علمی پدیده‌های اجتماعی را از غیر آن جدا کرده و به بحث نشینند.

تأثير دينداري در ارتقاء روابط اجتماعي از ديدگاه قرآن موضوع مورد بررسي اين پايان‌نامه است. روابط اجتماعي از جمله مسايل مهمي است كه از ديرباز ذهن انديشمندان اجتماعي را به خود مشغول داشته است. از طرف ديگر، در قرآن نيزاشاره فراواني به اين روابط شده است. اسلام به عنوان ديني كه پاسخگوي نيازهاي ضروري روحي و جسمي انسان‌ها در تمام عصرها و مكان‌هاست نه تنها روابط سازنده اجتماعي را مورد تأييد قرار داده و امضاء كرده است بلكه با پايه‌گذاري برخي از اصول در روابط اجتماعي اهميت آن را به جامعه ايماني گوشزد كرده است. بنابراين، در اين پايان‌نامه تأثير دينداري در بهبود روابط اجتماعي مورد تحليل قرار گرفته و از ديدگاه جامعه‌شناسان و نظريه‌پردازان علوم اجتماعي و همچنين متفكران و انديشمندان الهي و اسلامي بهره‌گيري شده است كه گاه با ناباوري روبرو شده ولي غالباً با نگرش مثبت بر آن نگريسته و از آن دفاع جدّي به عمل آورده‌اند. در اين ميان نقش علماي اسلامي از بروز ظهور بيشتري برخوردار مي‌باشد كه آنان معتقدند دين مبين اسلام و آموزه‌هاي ديني فارغ از زمان و مكان، داراي كاركرد انسجام‌آور و انضباط‌آفرين و آرامش‌بخش مي‌باشد كه در نهايت آياتي از قرآن كريم كه مستقيم يا غيرمستقيم به بحث روابط اجتماعي پرداختند جامعه‌ آماري تحقيق را تشكيل دادند از ميان آنها 19 آيه شريفه انتخاب و به طور توصيفي و تحليلي مورد بازبيني و مطالعه كامل قرار گرفت.

در فصل نخست علاوه بر بررسی مفاهیم کلیدی تحقیق، به اصول ثابت و متغیر در سیره اهل بیت (ع) اشاره شده است و سپس این مطلب مورد توجه قرار گرفته است که اخلاق اجتماعی اهل بیت نقش بسیار موثری در تقویت و گسترش اسلام و جذب غیر مسلمانان به اسلام داشته است. و اینکه الگو بودن سیره اهل بیت به زمان و مکان خاصی منحصر نمی گردد، بلکه علی رغم تفاوت شرایط زمان ما با زمان ائمه (ع)، سیره اهل بیت، امروز نیز می تواند به عنوان بهترین، سالمترین و کاملترین الگو برای جهانیان و مخصوصا پیروان آن بزرگواران قرار گیرد. برخی از اصول رفتاری اهل بیت میان همه انسانها (اعم از مسلمانان و غیر مسلمانان) مشترک بوده است که بر اساس آن اصول با همه انسانها به طور مساوی و یکسان رفتار می نمودند مانند: عدالت اجتماعی، مساوات و برابری، وفای به عهد، عفو و گذشت، صداقت و یکرنگی، رفتار نرم و لین. که اهل بیت در این موارد فرقی بین انسانها قائل نبودند. برخی از اصول اجتمعی اهل بیت اصولی هستند که فقط شامل مومنان می شود و سایر انسانها را در بر نمی گیرد. مانند: تکریم و احترام، تواضع و فروتنی، غمخواری و غمزدائی و اجابت دعوت مومنان و اهل بیت در برابر غیر مومنان هرگز چنین رفتاری نداشتند. رفتار اهل بیت در برخورد با غیر مسلمانان، به گونه ای بود که تا زمانی که می توانستند از طریق صلح و آرامش به اهداف دینی خود برسند از جنگ و درگیری مسلحانه دوری می نمودند. حتی در مواردی آنها را مورد احسان قرار می دادند. و از اهانت نسبت به آنان و مقدسات آنان پرهیز می کردند. اما زمانیکه شرایط به گونه ای بود که چاره جز جنگ نداشتند با تمام قوا در برابر دشمنان اسلام مبارزه می کردند. اهل بیت (ع) در برخورد با مسلمانان فاسق به شدت مقابله می نمودند و نمی گذاشتند عقیده فاسد و انحرافی آنان به دیگران نیز سرایت کند.