جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحقیقات پژوهشگران حاکی از آن است که صحابه از همان آغاز نزول قرآن به فراگیری و قرائت و اقراء آیات و نگارش الفاظ وحی سخت اهتمام ورزیده اند ولی کاستی ها و نقایص موجود در خط عربی آن روزگار و اختلافاتی که نسبت به قرائت پاره ای از واژگان قرآن پدید آمد قرآن پژوهان را با دو پرستش اساسی مواجه ساخته است. نخست اینکه آیا اختلاف قراءات تحت تأثیر رسم الخط قرآن شکل گرفته است؟؛ دوم اینکه آیا قراءات گوناگون و رسم الخط قرآن امری توفیقی است یا اجتهادی؟

پیامبر اکرم همزمان با بنیان­گذاری قرائت و کتابت قرآن کریم، نظام آموزش آن را با هدف فهم و دریافت، و بکارگیری زبان قرآن پایه­گذاری کردند. از این رو، بر اساس زمینه­های صدور حدیث نزول قرآن بر هفت حرف، رسول خدا نه تنها قرائات ناشی از اختلاف­های لهجه­ای و گویشی مسلمانان را تجویز کردند، بلکه از گسترش تصریفات قرآنی در سه حوزۀ کلمات، آیات و سوره­ها استقبال، و آن را تحسین می­کردند؛ قرائات تصریفی را می‌توان نماد پویایی و زایایی زبان قرآن دانست که صحابه آن را به صورت مزجی با آیات قرآن یا به شکلی جدید که برگرفته از ساختار زبان قرآن بود، به کار می­بردند. این نوشتار بر پایه همین رویکرد، بر آن است که جمع و تدوین قرآن در عهد نبوی و با اشراف و تعالیم آن حضرت سامان یافته است؛ پس از رحلت رسول خدا و درگذشت برخی صحابه که از قرائات تصریفی رسول خدا آگاهی داشتند، عمر بن خطّاب پیشنهاد جمع آنها را به ابوبکر داد، ولی در عین حال، در دوران خلافتش محتاطانه از گسترش دامنۀ این گونه قرائات در میان مسلمانان جلوگیری کرد. در ادامۀ این روند، عثمان بن عفّان با تهیه و تدوین مصاحف امام، مصحف‏ها و جزوه­های حاوی قرائات برخی از صحابه در مدینه را از بین می­برد تا رسم الخط معیار و متن مکتوب قرآن به صورتی یکسان باقی بماند.

در سدۀ دوم و سوم قمری از هشت کتاب و رساله با موضوع اختلاف مصاحف امصار (عراق و شام و حجاز) یاد شده است. گرچه این کتاب ها به دست ما نرسیده، مطالب آن ها در منابع بعدیِ علم رسم المصحف و قرائات بازتاب یافته است. اختلاف رسم الخط مصاحف امصار به دو دسته تقسیم پذیر است:الف) تفاوت هایی که موجب اختلاف در قرائت نشده اند؛ مانند ثبت «ی» یا نبود آن در «ائتونی/ ائتون»؛ ب) اختلاف هایی که باعث تفاوت در قرائت اند؛ شامل حذف یا زیادت یک حرف یا تبدیل یک حرف به حرفی دیگر. مجموع اختلافات دستۀ دوم به 54 مورد می رسد. تا کنون دربارۀ علت و زمان پیدایی و اثر آن در قرائات یا تأثیرپذیری آن از قرائات، دیدگاهی جامع بیان نشده است. اغلب علمای متقدم بر این باورند که عثمان خلیفۀ سوم (د 35 ق.) دستور ثبتِ آن ها را در مصاحف امام داده است ولی در روایات جمع قرآن در زمان عثمان چنین مطلبی وجود ندارد و از سویی، این کار با هدف او برای اتحاد امت اسلامی بر یک مصحف واحد در تضاد است.

واژه «صالح المومنین» در چهارمین آیه از سوره تحریم ﴿... فان الله هو مولاه و جبریل و صالح المومنین و الملائکه بعد ذلک ظهیر﴾ حاکی از منزلت و جایگاه ویژه ای است که خداوند آن را برای بهترین و شایسته ترین شخصیت بعد از پیامبر قرار داده است. روایات شیعی و نیز بسیاری از روایات عامه، مصداق این شخصیت را تنها، حضرت علی (ع) دانسته اند.البته برخی از مفسران عامه به بهانه قرائت یکسان این واژه در دو حالت مفرد و جمع به شکل «صالح المومنین» و «صالحوا المومنین» بر این اعتقادند که این واژه در اصل، جمع بوده و حرف «واو» پایانی آن در رسم المصحف، حذف گردیده است و به دنبال این دیدگاه، بسیاری از مفسران شیعه و همچنین مترجمان قرآن، این واژه را به شکل جمع تفسیر و ترجمه کرده اند.این مقاله به اثبات این نکته پرداخته که ترکیب اضافی واژه «صالح المومنین» در این آیه قطعا مفرد و تنها دارای یک مصداق متعین است.