جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفویض دین از ناحیه خداوند به رسول مکرم اسلام (ص) و در پی آن تفویض پیامبر به ائمه معصوم (ع) در روایات متعدد شیعی با اسناد صحیح نقل شده که یکی از ابعاد آن تشریع احکام است. اهل سنت نیز بر اساس نصوص خود بدون آن که نام تفویض دین را به کار ببرند به تشریع بخشی از احکام توسط پیامبر خدا (ص) اذعان دارند. تفویض دین از شئون ولایت رسول خدا (ص) در دو ناحیه ولایت در حاکمیت مطلق اجرایی و ولایت در تبیین وحی قابل بررسی است. خلق و خوی پیامبر خدا (ص) حکمت فاعلی تفویض، و آزمون امت رمز حکمت غایی تفویض است. این مقاله ضمن بررسی اسناد ادله تفویض دین و نقد دیدگاهها درباره مفاد آنها، کوشیده است بر مبنای حکمت فاعلی و غایی تفویض، تبیینی مناسب از مقوله تفویض ارایه دهد و تهافت های ظاهری را از میان بردارد.

نظریه "تفویض امر دین به ائمه" پیشینه کهن در مصادر روایی بصائر الدرجات صفار قمی و کافی کلینی دارد. آنان روایاتی در تفویض تشریع از سوی خدا به پیامبر  و ائمه نقل کرده و در پی‌آن، دانش پژوهان حدیث و دیگران به مفاد آن‌ها پرداخته اند. این پژوهش در سه محور نظریه مذکور را مورد بررسی قرار داده است: محور اول بررسی دیدگاه دانشوران امامیه در باره تفویض امر دین به ائمه که اثبات یا نفی حق تشریع از ائمه است. از نگاه غالب عالمان، تفویض دین به اجمال پذیرفتنی است؛ اما در تفسیر آن، چهار دیدگاه وجود دارد: یک: تفویض به معنای واگذاری نقل آموزه‌های نبوی است؛ دو: واگذاری تفسیر و تبیین کتاب خدا و سنت پیامبر ؛ سه: واگذاری اجرای احکام به ائمه ؛ چهار: تفویض دین به ائمه، همانند تفویض دین به پیامبر اکرم که با حق تشریع صورت می‌پذیرد. محور دوم، به ارائه مستندات قرآنی و روایی تفویض دین به معنای حق تشریع ائمه می‌پردازد. در این بخش، افزون بر آیات قرآنی دو دسته روایات که در حد تواتر معنوی‌اند، ارائه می‌شود و با توجه به این ادله، دیدگاه چهارم در مورد تفویض امر دین به معنای حق تشریع به ائمه را قابل دفاع می‌داند. محور سوم، به تردید‌ها و شبهات و پاسخ‌های آن‌ها پرداخته است. در این بخش به شش شبهه پاسخ داده می‌شود. در نهایت نگارنده به این نتیجه رسیده که حجیت سخنان ائمه از این باب نیست که آنها راوی و ناقل موثق احادیث نبوی یا استنباط کننده احکام جزئی، از کلیات هستند، بلکه از این باب بوده که از سوی خداوند امر دین به ایشان تفویض شده است.

اندیشۀ امامت و ویژگی‌های امام به عنوان اصلی‌ترین وجه تمایز مکتب امامیه نسبت به سایر مکاتب اسلامی، از مهم‌ترین مسائلی است که‌اندیشمندان نخستین امامیه بر محور آن به بحث و گفتگو نشسته و دربارۀ آن نظریه‌پردازی کرده‌اند. اندیشمندان و محدثان شیعه در کوفه دربارۀ تعریف امامت، انگاره‌های مشترکی داشته و بر این باورند که امامت مقامی بسیار والا و حتی بسی بالاتر از مقام نبوت و رسالت است. آنان مهم‌ترین مؤلفۀ مقام امامت را وجوب پیروی و اطاعت مستقل از امام می‌دانستند که با تفویض دین، رابطه‌ای مستقیم دارد. از این‌رو لازم است که خداوند این حق اطاعت را برای امام جعل و نصب کند. البته بزرگان اصحاب امامیه در کوفه در پاره‌ای از خصوصیات امامت نظیر گسترۀ منابع علم امام به ویژه علم الهامی، گسترۀ ولایت و نوع نگاه به مسأله عصمت، با یکدیگر اختلافاتی داشته‌اند. بیشتر این اختلافات به نگرش اندیشمندان و روش کلامی آنان بستگی داشت. در این بین جریان کلامی هشام بن حکم به دلیل مستدل کردن مسائل امامت به استدلالات عقلی در نهایت دیدگاهی خاص ارائه کرد که نسبت به باور جریان اکثریت و محدثان امامیه، در غالب موارد دیدگاهی حداقلی محسوب می‌شود.

مفسران فریقین، درباره معناى امامت، در آیه امامت حضرت ابراهیم (بقره/124) اختلاف نظر جدى دارند. این اختلاف ها با مباحث کلامى آمیخته شده و دامنه موضوع را فراختر کرده و به همین دلیل، اصطلاح شناسى امام در قرآن را دشوار ساخته است.در این مقاله، در ناحیه سلب، تنها به ذکر نظریه هایى که درباره معناى امامت در آیه مذکور مطرح هستند، بسنده کرده و به منابعى که آنها را مورد مناقشه قرار داده و ابطال کرده اند، اشاره شده است. سپس، در ناحیه ایجاب، معناى «پیشوایی با وجوب پیروى و اطاعت مستقل» براى معنای اصطلاحی «امام» پیشنهاد و بر سه پایه تحلیل مفهومى امام، استناد به آیات و تمسک به روایات، مدلل گشته است.