جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مباحث دامنه‌دار در تاریخ تفکر اسلام و شیعه در باب توحید، مسأله اسما و صفات الهی است که شناخت آن، نقطه آغازین معرفت به مقام ربوبی است. در تاریخ تفکر شیعه این مسأله دارای جایگاه والایی در مباحث کلامی بوده و در مدرسه‌‌های کلامی شیعی به آن پرداخته شده است. از مهمترین مدارس کلامی شیعی، مدرسه کلامی کوفه و مدرسه بغداد است که فعالیت کلامی این دو مدرسه از قرن دوم تا قرن پنجم ادامه داشته و روش و میراث فکری این دو مدرسه بر تفکرات شیعه در ادوار بعدی سایه افکنده است. در مدرسه کوفه معارف از منبع وحیانی دریافت و تحلیل گردیده و عرضه آن بر جامعه اسلامی به شکل عمیق صورت گرفته است. این مدرسه دارای متکلمین شاخصی می‌باشد که به دلیل معاصرت با ائمه (علیهم السلام) دارای فعالیت علمی پویا و پر حجم و پر محتوا در باب اسما و صفات الهی بوده و به دلیل تحت تأثیر قرآن بودن و دسترسی به ائمه توانسته‌اند معارف در این زمینه را با تبیین دقیق در فضای کلامی آن روز با رویکرد صحیح عقلانی تحت هدایت ائمه عرضه نمایند و به دلیل مواجه بودن با تفکر تشبیهِ «اهل حدیث» و تعطیلِ «معتزله» به دقایق مساله اسما و صفات پرداخته و از طرفی هم به دلیل عمیق بودن مباحث آنها و سخت بودن فهم و نظریه پردازی در این زمینه باعث اتهام این متکلمین از ناحیه مخالفین به تجسیم و تشبیه و سایر اتهامات گردیده است. در این مدرسه با وجود اصرار و تأکید بر اثبات خالق، توصیف ذات و صفات خدا به دلیل بینونت خالق و مخلوقات و محدودیت‌های فکری بشر و فراعقلی بودن ذات خدا، ناممکن دانسته شده و معرفت احاطی و معرفت بالکنه نسبت به خدا، خارج از دسترس بشر دانسته شده است و این در حالی است که، امکان توصیف خدا با افعال او و وجود معرفت فطری برای بشر در این مدرسه مورد تآکید قرار گرفته و در این راستا معارف بلندی توسط این متکلمین عرضه شده است.از سوی دیگر متکلمین مدرسه بغداد به دلیل فاصله گرفتن از عصر حضور ائمه (علیهم السلام) و قرار گرفتن در دوره تسلط تفکرات مخالفین بر فضای فکری جامعه اسلامی، به عرضه حداقلی معارف مربوط به اسما و صفات اکتفا نموده و این متکلمین به دلیل عدم پذیرش فضای عمومی جامعه علمی و اجتماع متکلمین معتزلی بصره و بغداد و اشاعره در این شهر، وغلبه نظریه اکتسابی بودن معرفت، به طرح اصل اعتقادات پایه از قبیل چند صفت مهم مانند علم و قدرت و حیات در باب صفات الهی اکتفا نموده و به ذکر برخی تقسیمات برای آن صفات بسنده نموده‌اند.این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به دنبال بررسی مبحث اسما و صفات در دو مدرسه کوفه و بغداد می‌باشد تا به نقاط مشترک هر دو مدرسه در این بحث دست یافته و آن را تبیین نماید تا قرائن و ادله استمرار حرکت کلامی شیعه را آشکار نماید.

این تحقیق با موضوع بررسی تطبیقی جبر و تفویض در مدرسه کوفه و بغداد به تحریر درآمده است؛ تا با رویکرد تاریخی بین این دو مدرسه مهم کلامی شیعه که از قرن دوم تا پنجم امتداد داشته است؛ بین نظرات متکلّمان این دو مدرسه مقایسه‌ای انجام دهد و با بررسی مسائلی که مرتبط با جبر و تفویض می‌باشد همانند توحید در خالقیت، اراده و علم الهی، استطاعت و قضا و قدر به تبیین مسئله جبر و تفویض و امر بین الامرین در دو مدرسه کوفه و بغداد بپردازد. در مدرسه کوفه و بغداد بین متکلّمان امامیه اختلافاتی در برخی از مسائل مرتبط با جبر و تفویض موجود است ولی مسئله مهم این است که این مسائل از طرف متکلّمان امامیه به‌گونه‌ای تبیین شده است که هیچ منافاتی با اختیار انسان‌ها ندارد و متکلّمان این دو مدرسه همواره در تبیین نظریه امر بین الامرین و ردّ جبر و تفویض تلاش نموده‌اند. لازم به ذکر است اختلافات موجود میان متکلّمان کوفه و بغداد در مورد مسائل مرتبط با جبر و تفویض به این دلیل است که متکلّمان کوفه عمدتاً شاگردان اهل‌بیت (ع) بوده‌اند و برای تبیین و دفاع از اعتقادات شیعه از آموزه‌های اهل‌بیت (ع) استفاده می‌نمودند؛ ولی متکلّمان بغداد به علّت داشتن فاصله زمانی با دوران حضور ائمه (ع) و حاکمیت تفکرات معتزله بر اکثر مسلمانان، تلاش نمودند علاوه بر تبیین و دفاع از آموزه‌های اهل‌بیت (ع) با تفکرات حاکم تعامل برقرار کنند. تبیین متکلّمان کوفه و بغداد نسبت به مسئله امر بین الامرین متفاوت است؛ زیرا در ارکان آن اختلاف دارند. متکلّمان بغداد توحید در خالقیت، اراده الهی، قضا و قدر و تفویض را برخلاف متکلّمان کوفه شرح می‌دهند و این مسئله باعث اختلاف آن‌ها در مسئله امر بین الامرین نیز شده است.