جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله با مطالعه برخی رویکردهای سیاسی شاعران سمبولیست اروپایی و بازخوانی نحوه تعامل «نیما» با جریان های روشنفکری زمانه خود، به دنبال آن خواهیم بود تا نشان دهیم که جهت گیری های سیاسی نیما و نوع رابطه او با ایدئولوژی ها و گفتمان های روشنفکری زمانه، قرابت فراوانی با رویکردهای کلی حاکم بر اندیشه و عمل سمبولیست های اروپایی دارد. به عبارت دیگر سمبولیست بودن نیما – البته نه به عنوان تنها مولفه - تاثیر فراوانی بر نوع موضع گیری ها و انتخاب های سیاسی او داشته است. در این میان، گفتمان های روشنفکری حاکم بر زمانه و نوع مواجهه نیما با این گفتمان ها نیز نقشی تعیین کننده در تقویت این جهت گیری ها ایفا کرده است.

نویسندگان و شاعران بزرگ برای زیبا و جذّاب کردن سخن خود از آرایه های مختلف ادبی استفاده می کنند. تلمیح یکی از مهمترین صناعات ادبی است که در زیبایی و عمق بخشیدن به کلام، نقش بارزی دارد و از دیرباز مورد توجّه شاعران بوده است. در شعر معاصر هم اغلب شاعران بدان توجّه داشته اند. از آنجایی که شناخت اشارات و تلمیحات یک اثر می تواند در درک مفاهیم و زیبایی های آن موثّر باشد، در این تحقیق سعی شده است تا کاربرد تلمیح در شعر نو با تکیه بر اشعار نو پنج شاعر بزرگ نو پرداز مورد بررسی قرار گیرد. از این رو ابتدا تلمیحات هر شاعر شناسایی شده و توضیحات لازم در مورد هر یک ارائه گردیده، سپس ارتباط آن با دیگر صناعات ادبی مورد بررسی قرار گرفته است و با در نظر گرفتن علم بلاغت و زیر شاخه‌های آن به سه قسمت:معانی، بیان و بدیع تقسیم گردیده است.آنگاه رابطه ی تلمیحات هر یک از شاعران مورد بحث با زیر شاخه‌های یاد شده به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است.در علم بیان بهره گیری شاعر از تلمیح، به منظور انجام تشبیه وبیان استعاری،کنایی و تمثیلی مورد توجّه قرار گرفته است.در علم بدیع چگونگی استفاده از تلمیح برای بیان اغراق آمیز موضوع و خلق آرایه های دیگر بدیعی نظیر ایهام تناسب ومراعات نظیر بررسی شده است و در قسمت معانی نحوه ی استفاده از تلمیح به منظور ایجاز و عمومیّت بخشی (تعمیم)و تأکید بر سخن در شکل استفهام و تکرار مورد بررسی قرار گرفته است و برای هر یک از موارد فوق شاهد مثال هایی ذکر گردیده است. در پایان ضمن نتیجه گیری، جدول مقایسه ی آماری ارتباط تلمیح با آرایه های دیگر ارائه گردیده است.

ادبیات کلاسیک فارسی، سرشار از اشعار و داستان‌های عامیانه است و این آثار منابع مهمی برای مطالعه و تحقیق درزمینه‌ی آداب‌ورسوم و فرهنگ مردم گذشته می‌باشد. سه نمونه از زیباترینِ این آثار اشعار مولوی، شهریار و نیما یوشیج می‌باشد. این آثار زیبا، مجموعه‌ای از عناصر فرهنگ مردم، بخصوص افسانه‌های مختلف در مورد مکان‌ها و موجودات و درختان شگفت‌انگیز و اسرارآمیز را در خود جای داده است. نگارنده به دلیل نقش مهم و موثر این اثر، در به تصویر کشیدن فرهنگ مردمان گذشته، بر آن شد تا ارکان فرهنگ مردم را در این سه اثر موردبررسی قرار دهد. این ارکان عبارت‌اند از: 1ـ زندگی مادی شامل مسکن، بناها، خوراک، پوشاک، ابزار و وسایل، سنگ‌ها و فلزات، بوهای خوش، تفریحات و شکنجه‌ها. 2ـ زندگی معنوی شامل دین‌داری، جامعه‌شناسی و اخلاق، هنرشناسی، علوم، باورها و اصطلاحات جغرافیایی، طب عامیانه، آداب‌ورسوم و ادبیات عامیانه از قبیل افسانه‌ها، حکایات، ضرب‌المثل‌ها، معماها، دعاها، نفرین‌ها و دشنام‌ها. این پایان‌نامه در چهارفصل تنظیم شده است: فصل اول کلیات پژوهش، فصل دوم درباره‌ی مبانی نظری پژوهش چون تعریف فولکلور، جایگاه و کارکردهای آن، فصل سوم به بحث اصلی تحقیق؛ یعنی بررسی فرهنگ عامیانه در اشعار مولوی، شهریار و نیما یوشیج پرداخته است و درنهایت در فصل چهارم نتایج حاصله بیان شده است.

شخصیت‌های دینی، اسطوره‌ای، تاریخی و سیاسی به گونه‌های مختلف مورد توجه شاعران هستند و نام، اندیشه و رفتار آن‌ها دستمایه کار هنری شاعران می‌شود. شناخت و تحلیل ابعادی از اندیشه‌ها و عقاید شاعران از رهگذر بررسی و تحلیل شیوه به کارگیری این شخصیت‌ها در شعرشان ممکن می‌شود. شخصیت‌ها عمدتاً نمونه‌های برجسته‌ای برای بیان مفاهیم و اندیشه‌ها هستند. توجه به شخصیت‌ها در ادبیات دوره‌های متفاوت، کارکردهای متمایزی دارد و از آن‌جا که وجه فرهنگی و دینی در دو دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی آشکار است، بررسی جایگاه شخصیت‌ها و نوع تلقی شاعران از آن‌ها، امکان شناخت جریان‌های شعری در دو دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی را بیشتر فراهم می‌سازد.برای اندیشه‌شناسی شاعران و زمان‌شناسی آن‌ها، نگارنده این پژوهش آثار پنج شاعر قبل از انقلاب اسلامی (نیمایوشیج، احمد شاملو، مهدی اخوان‌ثالث، نادر نادرپور و سیاووش کسرایی) و پنج شاعر بعد از انقلاب اسلامی (قیصر امین‌پور، سیدحسن حسینی، نصرالله مردانی، علی معلّم دامغانی و موسوی گرمارودی) را مورد بررسی قرار داد. بعد از مطالعه آثار ده شاعر و یادداشت‌برداری، نتایج به دست آمده، مورد ارزیابی آماری قرار گرفت و به جدول ها و نمودار‌های معناداری تبدیل گردید. دستاورد نهایی این پژوهش عبارت است از این‌که هر شاعری براساس اندیشه و تفکر خاص خود از شخصیت‌های مختلف استفاده ویژه‌ای می‌کند و شباهت‌ها و تفاوت‌های معناداری در نگاه شاعران به شخصیت‌ها وجود دارد. در دستاورد دیگری به این موضوع رسیدیم که انقلاب اسلامی، نقش مهمی در تحول فکری شاعران پس از انقلاب اسلامی داشته استا

درد و رنج ازموضوعاتی است که انسان از همان آغاز زندگی با آن روبرو بوده و همواره مکاتب مختلف دینی ، فکری و از جمله برخی شاعران- که در ساختار ذهنی آنان نگاه انسان شناسانه مرکزیت داشته -به آن توجه خاصّی کرده و اغلب شاهکارهای موفق ادبی، شکوفایی خودرا درپیوند وثیق با انسان و چالش های درونی او تجربه نموده اند. ازاین رو در این تحقیق،سعی شد تا مفهوم دردورنج،علل پیدایش وراههای رهایی از آن از منظر شاهکارهای ادبیات فارسی، درعصرکلاسیک ( شعر مولوی و سعدی )و معاصر ( شعر نیما یوشیج و سپهری ) به روش تحلیلی-توصیفی و بارهیافت هرمنوتیک وتحلیل گفتمان مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد که عمده ترین نکات تازه و دستاوردهای پژوهش عبارتند از :1- درد در شعر مولوی فرآیند فعال شناختی وامری است بالقوه، درونی،غایتمندو انگیزنده به سوی هدف مطلوب و رنج پدیده ای نسبی و درونی-روانی که در پیوند با افق دید انسانها مطرح گردیده است ودرد ورنج در شعر سعدی امری است اجتماعی با ماهیت زمانی-مکانی و قابل تعمیم به کل دردورنج های بشری و در شعر نیما،پدیده ذهنی-ادراکی و روحی- روانی است که در آغازفعالیت شعری او اغلب به صورت فردی و نوستالژیک و بعد با ماهیت اجتماعی،سیاسی و ملی در شعر او جلوه کرده و در نظر سپهری امری است ذهنی- ادراکی که در اثرتعارض معرفت ذهنی سپهری با معرفت موروثی و عادتی حاکم برذهنیت انسان معاصردر شعر او به تصویر کشیده شده است. 2- زمینه ها و عوامل مهم پیدایش درد و رنج های بشری از نظر مولوی ، عوامل ازلی- معرفتی ( مثل هبوط ، ترکیب خاکی ودو بعدی انسان) عوامل درونی ( مثل مستی از هستی ، شهوت ، پیش داوری ، جهل ، فزون طلبی وتلقین) و در نگرش سعدی ، عوامل سیاسی ( مثل ساختارهای قدرت ) عوامل اجتماعی ( مثل نبود احساس اجتماعی و همدردی )، عوامل اقتصادی، عوامل زیستی – روانی و عوامل تربیتی – معرفتی است اما در نگرش نیما عوامل سیاسی ( مثل حاکمیت مستبد )، عوامل اجتماعی – روانی ( مثل غفلت و محافظه کاری مردم ) و در نظر سپهری عوامل معرفتی – فرهنگی ( مثل هبوط ، غلبه فرهنگ صنعتی و نگاه عادتی و موروثی به جهان ) از عوامل عمده درد و رنج های بشری محسوب می شود.3- در نگرش مولوی،اساسی ترین راه رهایی انسان از درد و رنج ،تغییررفتارهای ذهنی- روانی،تهذیب نفس، کسب معرفت ومعنادهی به دردورنج های بشری است.دردیدگاه سعدی همدردی انسانها با همنوعان و برقراری اعتدال اجتماعی و اخلاقی در جامعه، درنظرگاه نیما افزایش آگاهی مردم و برقراری عدالت و مبارزه اجتماعی و دردیدگاه سپهری بازگشت به معصومیت آغازین،کنار زدن غبار عادات و موروثی از چشمان درونی و ذهنی انسان و پیوند سالم و متوازن انسان با طبیعت از راههای اساسی رهایی انسان از درد و رنج محسوب می گردد.4- عمده ترین عناصر و سازکارهای القای معانی درد و رنج در شعر مولوی،تمثیل، هنجارگریزی معنایی و بینامتنیت،در شعر سعدی حکایت ،تمثیل ، هنجارگریزی نحوی و بعضا تصویر آفرینی و صحنه پردازی عاطفی است. امّا در شعر نیمایوشیجتمثیل ، نماد ، ابهام ، رنگ و اصوات و آواها و در شعر سپهری فضا سازی وتصویرآفرینی ، تشخیص ،رنگ،عاطفه و برخی عناصر زبان شناختی مثل افعال موثر و کلمات پرسشی از عناصر مهم القای معانی درد و رنج به شمارمی آیند.

شعر معاصر از آغاز پیدایش، پیام آور ارزش های تازه ای برای انسان بوده است که بررسی این ارزش ها، ما را به چشم اندازهای تازه انسان امروزی نزدیک تر می کند. آنچه که علاوه بر جنبه زیبایی شناختی شعر، خواننده امروز از شاعر و اثرش انتظار دارد توجه به مسائل والای انسانی است. با مطالعه شعر هر شاعر می توان دریافت که آیا شاعر از «من فردی» به «من اجتماعی» رسیده است یا خیر؟ و دیگر این که آیا شاعر هنوز در بند شهرت طلبی های خویش است و درد مردم را به فراموشی سپرده است؟ از آن جایی که یکی از مهم ترین ویژگی های شعر دوره معاصر، مردم گرایی و محتوای اجتماعی آن است، به همین دلیل، در این پژوهش به تحلیل و بررسی سنجشی و مقایسه ای پیام های جهانی دو شاعر معاصر نیما یوشیج – نماینده دوره مشروطه و پس از آن و قیصر امین پور نماینده شعر انقلاب و پس از آن- پرداخته می شود. این شاعران، در زمینه های مختلف اجتماعی، سیاسی، عاطفی و شخصی اشعاری را سروده اند و به همین خاطر اشعار مشابهی در دیوان آن ها یافت می شود. بنابراین، ضمن بیان شباهت ها و تفاوت های شعری آنان از این دیدگاه، بسامد پیام های جهانی و فرامرزی آنان نیز مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و بالتبع به «من اجتماعی» رسیدن آنان در مبحث نتیجه گیری نشان داده خواهد شد.

در بازآفرینی، هنرمند با الهام گرفتن از اثری کهن و به مدد تخیل خویش، دست به آفرینش اثری مستقل، تازه و بدیع می‌ زند و بنا به سلایق، خواسته ‌ها و اهداف خویش، موضوعی را از ژانری به ژانر دیگر تبدیل می ‌کند؛ ولی این بازآفرینی ‌ها همیشه آشکار نیست. این مقاله با مقایسه تطبیقی میان دو اثر کاملا متفاوت ادبی، به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که آیا شعر مهتاب نیما یوشیج، بازآفرینی حکایت تمثیلی شبتاب کلیله و دمنه است؟ بی ‌گمان یکی از آبشخورهای اندیشه نیما، توجه او به ادبیات گذشته ایران بوده است. او بسیاری از مضامین اولیه اشعارش را از آثار کهن ادب فارسی اخذ می ‌کرد؛ ولی همان اندیشه‌ های کهن، در بیرون آمدن از کارگاه اندیشه آفرینش‌ گر نیما، شمایل درونی و بیرونی کاملا تازه، ابتکاری، متفاوت و امروزی به خود می ‌گرفت. با توجه به همانندی‌ های فراوانی که از حیث شخصیت ‌ها، گفت و گوها، کردارهای اشخاص، حوادث، زمان، فضا و سایر ویژگی ‌ها بین شعر مهتاب نیما و حکایت تمثیلی شبتاب از کلیله و دمنه به چشم می ‌خورد، به این نتیجه می ‌رسیم که نیما یوشیج در سرودن شعر مهتاب، تحت تاثیر حکایت تمثیلی شبتاب از کلیله و دمنه بوده است. به عبارت دیگر می توان گفت شعر مهتاب نیما، بازآفرینی حکایت «شبتاب» است.

به کارگیری شعر روایی با هدف بیان دغدغه های انسانی و اجتماعی، یکی از وجوه مشترک میان نیما یوشیج و خلیل مطران در شعر معاصر فارسی و عربی است. مقدار زیادی از اشعار نیما، جنبه روایی دارد. خلیل مطران نیز جزو شاعرانی است که شعر روایی را وارد شعر معاصر عربی کرده است. این پژوهش با روش تحلیلی توصیفی و با تکیه بر روش ادبیات تطبیقی، میزان خلاقیت و هنرآفرینی دو شاعر را در شعر روایی بررسی و مقایسه کرده است. نتیجه به دست آمده از پژوهش نشان می دهد که نیما با خلاقیتی شاعرانه، نمادهای افسانه ای را به گونه ای در تاروپود شعر روایی خود تنیده که جنبه هنری بدان بخشیده است، اما مطران با استفاده از مواد تاریخی، شعری روایی را در قالبی سنتی پدید آورده است. نوآوری نیما در خلق یک معنای تخیلی تازه و پیوند دادن آن با زندگی امروز است، اما خلاقیت مطران، محدود به ایجاد ارتباط میان یک روایت تاریخی با دنیای امروز است. در مجموع می توان گفت، میزان ابتکارات نیما در خلق مضمون های نو، به کمک شعر روایی، با توجه به گستردگی دامنه تخیل در آن، بسیار بیشتر از مطران است.

أدب کل شعب مرآة لظروف ذاک الشعب السیاسیة والاجتماعیة، وبما أن هذه الظروف فی إیران والعراق فی العصر الحاضر کانت متشابهة إلی حد ما، فالأفکار والمضامین الأدبیة فی هذین الأدبین جاءت متشابهة بعضها ببعض. «نیما یوشیج» و «بدر شاکر السیاب» کرائدی الشعر الحر فی إیران والعراق یعدان من الشعراء الذین تهمهم مشاکل مجتمعهم ویتناولونها فی أشعارهم تناولا أقرب إلی الواقع.