جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تصوف اسلامی که در آغاز با رویکردی زاهدانه و مبتنی بر آداب ریاضت منشانه پاگرفت؛ آرام آرام و برابر مقتضیات زمان به موضوعات نظری روی آورد و «اخلاص در نیت» و «عشق و محبت» را به عنوان مباحث محوری مورد توجه و تاکید قرار داد. این رویکرد تازه موجب شد تا تعالیم صوفیه در پیوند با جامعه از صورتی کاربردی ‌تر برخوردار شود. از آنجا که آیین‌ های جوانمردی، ملامتیه و قلندریه هر کدام به گونه ‌ای توانسته ‌اند بخشی از حریم تصوف مردمی را به نمایش درآورند؛ شناخت برخی از کارهای آنان، ما را در رسیدن به ویژگی ‌های اجتماعی تصوف یاری می ‌کند. برابر با این نگرش، پیوستگی تعالیم جوانمردان با اصول تصوف، مکتب جوانمردی را به مدرسه ای برای آموزش زهد و تصوف برای عموم مردم بدل کرده است. از سوی دیگر، نفوذ جوانمردان و منش عیاری در میان اهل تصوف نیز سبب شد تا قابلیت نقد درون گفتمانی در حوزه تصوف اسلامی گسترش یابد. در همین راستا، «ملامتیه» را می ‌توان دنباله آیین جوانمردی برای دفع آسیب ‌هایی که دامنگیر پارسایان می ‌شود؛ دانست. استواری چارچوب نظری نقد درون گفتمانی موجب شد تا با تقویت بعد عملگرایانه خود و سامان دادن به جریان «قلندریه»، رویکرد مقاومت در برابر زهدهای ساختگی و ریاکارانه را گسترده تر و پررونق ‌تر سازد.

 لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

بررسی و نقد شیوه یادکرد حمدون قصار در منابع معتبر تصوف، از آغاز قرن چهارم تا حدود قرن سیزدهم،‌ بخش نخست این مقاله را تشکیل می دهد. بخش دوم،‌ اطلاعاتی از زندگانی این عالم فقیه و محدث را در بر می گیرد و به این پرسش ها که آیا می توان حمدون قصار را موسس فرقه ملامتیه نامید؟ و آیا پیروان حمدون در زمان حیاتش به نام حمدونیه یا قصاریه خوانده می شده اند، پاسخ می گوید و سپس، به طرح آرا و اندیشه های او می پردازد. بررسی ما نشان می دهد که وی خلق، نفس و دنیا را از موانع عمده راه کمال آدمی می شمارد و به برگذشتن از آن ها توصیه و تاکید می دارد و برای نیل به این مقصود، روش های تربیتی خاصی نیز ارایه می کند؛ اما برخلاف آنچه بعضا ادعا می شود در گفتار، کردار و شیوه تعلیمی اش، از آنچه اسباب بغض و نفرت خلق را فراهم آورد و ملامت آنان را برانگیزد، کم ترین نشانی یافت نمی شود.در این مقاله به ضرورت، از شیوه زندگی حمدون نیز سخن به میان آمده و آشکار شده که وی علی رغم آن که در خوار داشت نفس خویش می کوشد و بر خود سخت می گیرد، دیگران را گرامی می دارد و با آنان رابطه ای مبتنی بر مدارا و اغماض دارد. به علاوه او از مسایل پیرامون خویش نیز غافل نیست و از فرصت ها برای شناساندن آفات اجتماعی روزگارش بهره می جوید.

منطقه خراسان دیرباز از لحاظ عرفان حائز اهمیت شایانی بوده است و برخی از پایه گذاران اصلی مسلک تصوف از آن دیار برخاسته اند و سهم این منطقه در تصوف، بیش از سایر مناطق اسلامی است و برخی از بزرگان تصوف بغداد و مراکز دیگر نیز زاده و پرورده این سرزمین بوده اند. یکی از مهمترین ویژگی تاثیرپذیری مکتب خراسان از آیین های رایج در هندوستان بویژه بودئیسم و هندوئیسم می باشد و خانقاه سازی و دنبال کردن مباحث عرفانی در شهر نیشابور بیش از دیگر شهرهای منطقه خراسان بوده است به وجود آمدن اولین فرقه های این مکتب، مانند قلندریه، ملامتی گری از نمادهای این مکتب می باشد. در مقابل این مکتب مکتب عراق قد علم کرد ولی تصوف نظری در خراسان نسبت به عراق رشد بیشتری کرد و تفکرات عرفانی شکل گرفت. و شباهت های موجود در دو مکتب عرفانی بودائی و خراسانی از شاخصه های این مقاله است که در قالب موضوعاتی چون سیر و سفر، مراتب رشد، فنا و نیروانا، مراقبه، ترک دنیا، عدم اعتقاد به شریعت و ساختن خانقاه، دیگر تاثیراتی که این مکتب بر ادبیات و فلسفه گذاشته است مورد بررسی قرار می گیرد.