جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خانات قپچاق و ایلخانان، دو حکومت مغولی بودند که اولی از تقسیم ماترک چنگیز خان و دومی از ادامه توسعه طلبی های مغولان به رهبری هلاکو در غرب به وجود آمد. خانات قپچاق که قبل از استقرار ایلخانان در ایران دارای نفوذ سیاسی بود قدرت یابی این حکومت را در جنوب قلمرو خود به ضرر حاکمیت و سیاست های ارضی شان دانسته و در پی بهانه های مختلف سیاسی، نظامی و مذهبی به اولین جنگ درون خاندانی مغولان با ایلخانان مبادرت نمود. در این میان، یکی از موضوعاتی که دستاویز این نخستین برخورد میان حکومت های مغولی قرار گرفت اختلاف های دینی برکای مسلمان و هلاکوی بودایی و نتایج حاصل از این اختلاف ها در روابط سیاسی و نظامی دو دولت بود. با این که اختلافات دو دولت از مسائل دیگری نیز ناشی می شد، اما رد پای دین در دوره های مختلف تا پایان عمر دو حکومت، به اشکال گوناگون و با قوت و ضعف در روابط آنان دیده می شد. این امر باعث شد تا خان های قپچاق قبل از مسلمان شدن ایلخانان بکوشند تا با اعلام جانبداری از اسلام و مسلمانان، علاوه بر کسب حمایت معنوی مسلمانان از دین و اشتراک های مذهبی خود با ممالیک، برای اتحاد مستحکم تر با این دولت در دشمنی با ایلخانان سود برند. با رسمی شدن اسلام در قلمرو ایلخانان، خان های قپچاق سعی کردند تا با در پیش گرفتن خط مشی ها و سیاست های دیگری، همچنان از دین و مسائل مربوط به آن در پیشبرد اهداف خود در برابر ایلخانان و نیز حفظ مناسبات با ممالیک سود برند و با این که عوامل سیاسی - نظامی، نقش مهمی در ایجاد و تداوم تنش در میان دو دولت داشت، دین نیز تا پایان عمر دو حکومت به ابزاری برای پیشبرد اهداف آنان تبدیل شد و در نهایت در کنار سایر عوامل، نقش مهمی در تحقق اهداف خانات قپچاق در قلمرو ایلخانان داشت.

در طی قرن هفتم هجری، مغولان بخش بزرگی از سرزمین های شرق اسلامی را تحت سیطره خود گرفته در بر صحنه سیاسی و اجتماعی این سرزمین ها حضوری مسلط یافتند. آنان اقوامی بودند با زبان، فرهنگ، تعلقات آب و هوایی، سنت های کوچ رویی و ذهنیت های معماری متفاوت؛ از این رو در شهرک هایی که در کنار شهر پایتخت های خود بنا کردند، پرده منقوش فرهنگی خود را بر روی آن کشیدند، ولی باز اقلیت های قومی کوچکی بودند. اما این تمایز قومی و هویت فرهنگی مغولان با شیوه تسامحی که در زمان غازان خان (حک: 694-703ﻫ.) منجر به گزینش دین اسلام گردید، تفاوت بارزی یافت. این اعتقاد دینی با ماهیت فرهنگی ای که اساسا ایرانی بود، تقویت شد و قوام گرفت و فرهنگ مغولان را از معماری تا دینی از آبشخور فرهنگ ایرانی - اسلامی سیراب کرد. کوس این تحول فرهنگی با ساخته شدن شهرک غازانیه تبریز در قلمرو ایلخانان طنین انداز شد. ساختار و کارکردهای این شهرک نشان دهنده تغییرات عمده اجتماعی- اعتقادی و سیاسی رخ داده در میان مغولان بود. این چنین بود که فرهنگ عشیره ای مغول که تنها در میان قبایل صحراگرد و در عرصه کارزار و غارت می توانست قدرت نمایی نماید، در جدال تمدنی و فرهنگی و حکومت که چیزی برای ارائه نداشت، آرام آرام رنگ باخت.