جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسألۀ «توسّل» و پیوند آن با «شِرک»، از مسائل مورد اختلاف میان شیعه و اهل سنّت است و این اختلاف که برخاسته از مبانی و نگرش‌های کلامی مختلف بوده، در تفاسیر فریقَین به چشم می‌خورد. گروهی از مفسّران معاصر اهل سنّت «توسّل» را مصداق آشکار شِرک خوانده و آیات قرآنی مرتبط با توسّل را به‌گونه‌ای دلخواه و متناسب با منظومۀ فکری ـ معرفتی خویش تفسیر کرده‌اند. رشیدرضا از جمله مفسّران سنّی است که در تفسیر المَنار به گستردگی با مسألۀ «توسّل» به دیدۀ انکار و منع نگریسته است. اندیشۀ وی در این زمینه از سوی آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم به نقد کشیده شده است. یافته‌های این پژوهش حکایت از آن دارد که رشیدرضا در موضوع «توسّل» نگرشی جانب‌دارانه دارد که از پیش‌فرض‌های کلامی وی سرچشمه گرفته است. او سعی داشته تا با طرح اندیشۀ نادرست، توسّل به انبیاء و اولیاء از سوی شیعه را به نقد کشد. در مقابل، آیت‌الله جوادی آملی با تکیه بر مبانی قرآنی، روایی و عقلی، بیش از هر چیز از روش «بازتعریفِ مفاهیم اصلی» بهره جسته تا خلطِ مفاهیم و مغالطات وی را روشن سازد. او بر خلاف رشیدرضا، «توسّل» را از دایرۀ مصادیق شرک خارج ساخته و توحیدِ ناب را از توحید متحجّرانۀ رشیدرضا و هم‌اندیشان وی جدا دانسته است. از نظرگاه آیت‌الله جوادی آملی، «توسّل» همسویی و همگامی با نظام خلقت و سنّت الهی است. نقدهای آیت‌الله جوادی آملی بر رشیدرضا در مسأله «توسّل»، از سنخِ نقدهای «مبنایی» است، نه بَنایی.

از مسائل مهم حوزه معرفت شناسی دینی مولفه های هرمنوتیکی تاثیرگذار بر علم و معرفت دینی می باشد عواملی که انسان را در فهم بهتر و عمیقتر از گزاره‌های دینی یعنی قرآن و سنت یاری می رسانند و می توانند در مواجهه با متون دینی و یا بازخوانی آنها در رویش و تولید معانی و محتوای جدید از گزاره‌های دینی نقش بسزایی داشته باشند و معارف جدید و نوی را از متون دینی فرا روی انسان قرار دهند، مقاله حاضر به روش توصیفی و تحلیلی به مجموع مولفه‌های هرمنوتیکی از این جهت که چه نقش و تاثیری در تولید و رویش معانی جدید و فهم بهتر گزاره‌های دینی از منظر آیت‌الله جوادی‌آملی پرداخته که موجب روشن شدن روشی جدید برای تفسیر معانی جدید و نوآورانه از گزاره‌های دینی می‌گردد عواملی که از نظر وی چنین می باشند: 1. رشد و تولید معرفت دینی 2. ناطق بودن متن شریعت 3. نفی تفسیر به رای 4. تفاوت در متکلم، مخاطب و الفاظ 5. اعتقاد به روح معنا 6. ذو مراتب بودن معانی گزاره‌های دین 7. ذو مراتب بودن فهم انسان‌ها از گزاره‌‌های دین 8. درک بهتر دین در سایه رشد علوم تجربی 9. تاثیر پیش‌فرض‌ها بر نوع فهم از متن 10. عرضه سئوالات جدید به دین 11. شبهه و اشکال معرفتی به دین 12. مقتضیات زمان و مکان

یکی از دیدگاه‌های مهم در معناشناسی الفاظ متشابه قرآن، نظریه روح معناست. این نظریه نخستین بار توسط غزالی مطرح شد و اندیشمندانی چون ملاصدرا، فیض کاشانی، امام خمینی و علامه طباطبایی از مدافعان آن بوده‌اند. این نظریه در آثار جوادی آملی بر اساس زنجیره‌ای از مبانی به‌ویژه مبانی قرآن‌شناختی و تفسیری مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و در واژه‌های متشابه و غیرمتشابه کاربست‌های متعددی یافته است. هدف این مقاله، استنتاج مبانی قرآنی در جایگاه مقدمه‌ای بر نظریه روح معنا و تحلیل برخی نتایج آن در فهم واژه‌های قرآنی بر مبنای آثار ایشان است. برخی مبانی اصلی به‌دست‌آمده عبارت‌اند از: نزول تجلی‌گونه قرآن، ذومراتب‌بودن قرآن، کلیت و دوام آن و ... . بررسی مهم‌ترین استلزامات این نظریه در مواردی نظیر فهم ذومراتبی قرآن، فهم تفسیری و فهم جری و تطبیقی و نفی مجازگرایی در تبیین صفات خبری از دیگر دستاوردهای این نوشتار است. از نتایج این مقاله که به روش توصیفی - تحلیلی نگاشته شده است، بیان نقش مؤثری است که پذیرش این قاعده در فهم عمیق‌تر و حقیقت‌گرایانۀ قرآن در مقابل نظریه‌های رقیب به جای می‌گذارد.

نگرش حضرت آیت الله جوادی آملی در تدریس و تبیین مطالب فلسفی، ایجاد پیوند میان برهان، عرفان و قرآن است. یعنی از معارف فلسفی، شهود عرفانی را نتیجه می گیرد و از شهود عرفانی به محضر قرآن کریم می رود. از همین رو تعلیمات فلسفی ایشان، صرفا یک سلسله مصطلحات و محفوظات و ملفوظات نیست، بلکه یکسری معارف بلند دینی است که رهرو حقیقت جو را در عقل نظری به سرچشمه مقصود که وحی است می رساند. کتاب دو جلدی فلسفه صدرا در واقع تلخیصی است از ده جلد اول کتاب رحیق مختوم. رحیق مختوم شرح اسفار ملاصدرا است و با استفاده از درس های حضرت آیت الله جوادی آملی تنظیم شده است. شرح جلد اول اسفار در پنج جلدِ اول کتاب رحیق مختوم (جلد ۱ – ۵) آمده و شرح جلد دوم اسفار نیز در پنج جلد بعدی (جلد ۶ – ۱۰). کتاب فلسفه صدرا که در دو جلد منتشر شده است، خلاصه ای است از این ده جلد. در این کتاب تلاش شده است تا تمامی مطالب و محتوای دو جلد اول اسفار، بدون آنکه به اصل مطلب آسیبی وارد شود، به صورت خلاصه و روان بیان شود. بنابراین می توان ادعا کرد که کل مباحث اسفار جلد یک و دو در این تلخیص وجود دارد. علاوه بر همه اینها مطالب و نکات دقیقی که حضرت استاد جوادی آملی به عنوان اشارات بیان فرموده اند، در این کتاب گنجانده شده است.

یکی از مسائل اساسی مکاتب فلسفی در حوزه علوم اجتماعی، مسئله اجتماعی بودن انسان است. براین‌اساس مسئله اصلی این نوشتار نیز تبیین نظریه آیت‌الله جوادی آملی درباره اجتماعی بودن انسان است. در این مقاله با مراجعه به آثار ایشان و بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای این نتایج به دست آمده است: بر اساس نظریه جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن، انسان در نقطه آغاز موجودی جسمانی است و با حرکت جوهری به تدریج وجودی روحانی می‌یابد. بر اساس این نظریه اگرچه انسان‌ها در حدوث، بهره‌مند از مبدأ واحد مشترک هستند، اما در بقاء، متناسب با نوع حرکت خود به انواع متعدد مبدل می‌شوند. جوادی آملی اجتماعی بودن انسان را یکی از مراحل حرکت جوهری انسان برمی‌شمرد. وی انسان و کنش او را بر اساس حرکت جوهری در چند دسته جای می‌دهد: نخست؛ توحش طبعی و کنش حیوانی، دوم؛ استخدام متقابل و کنش متقابل، سوم؛ استخدام عادلانه و کنش مبتنی بر عقل، چهارم؛ احسان و ایثار و کنش مبتنی بر فطرت الهی. جوادی آملی استخدام‌گری را ناشی از طبیعت انسان دانسته و معتقد است آدمی بر اساس فطرت خویش مدنی است، اما بر اساس طبیعت خود متوحش است.

تعلیم و تربیت با رشد و کمال انسان و زندگی شایسته او سروکار دارد. ازآنجاکه انسان موجودی پیچیده است، تعلیم و تربیت او نیز پیچیده و مستلزم تمهید مقدمات و بهره‌گیری از روش‌های تربیتی است. ازجمله این روش‌ها دو روش انذار و تبشیر است. پرسش اصلی آن است که آیا تقدمی بین انذار و تبشیر وجود دارد؟ آیا انذار بر تبشیر تقدم و برتری دارد یا تبشیر بر انذار تقدم و برتری دارد؟ یا اینکه دیدگاه سومی وجود دارد؟ این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است، درصدد پاسخگویی به پرسش‌های فوق براساس دیدگاه تفسیری آیت‌الله جوادی‌آملی است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که برای هریک از این دو شواهد و ادله‌ای وجود دارد. آیات دال بر حصر در انذار، بیشتر بودن تأثیر انذار بر تبشیر، بازدارندگی انذار، بیشتر بودن بسامد واژۀ انذار و مشتقات آن در مقایسه با تبشیر، تقدم انذار بر تبشیر را تأیید می‌کند. شواهد و ادله‌ای چون کاربرد گسترده تبشیر و مفاهیم مفید آن در قرآن، سبقت رحمت بر غضب الهی، کاربرد بشارت قبل از انذار، آسان‌بودن تحقق تبشیر در مقایسه با انذار، تقدم تبشیر بر انذار را تأیید می‌کند. به نظر می‌رسد دیدگاه سومی وجود دارد و آن نسبی‌بودن تقدم و برتری یکی بر دیگری، برحسب شرایط و موقعیت‌های نوع افراد است. در شرایطی و برای افرادی، انذار مقدم است و در شرایطی دیگر و برای افراد دیگر، تبشیر مقدم است و این دو مکمل هم هستند.

مسئله بداء به عنوان یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز در میان متکلمان مطرح بوده و با توجه به اینکه با علم الهی و تقدیرات خداوند در ارتباط است فهم حقیقت آن با چالش روبرو شده است. بداء اساساً مبتنی بر عملکرد انسان است و به تغییر در سرنوشت انسان در حوزه امور جزیی مربوط می‌شود. استاد جوادی همانند دیگر دانشمندان امامیه، تحول در قضا و قدر الهی را موجب جهل در ساحت الهی نمی‌داند بلکه راه حل این مسئله را در درک صحیح از آن ارزیابی می‌کند و بر این باور است که منکرین این مسئله، بداء را به معنای صدور نظر جدید یا ظهور بعد از خفاء گرفته‌اند که امامیه بر آن معتقد نیست، بلکه بداء نسبت به انسان‌ها به معنای ظهور بعد از خفاء است لکن نسبت به خداوند به معنای ابداء است. در این پژوهش مسئله بداء در اندیشه کلامی استاد جوادی آملی با روش توصیفی، تحلیلی، مورد بررسی قرار گرفته و با بهره‌گیری از مستندات و براهین نقلی، نوآوری‌های ایشان تبیین شده است. یافته‌های پژوهش حاضر، حاکی از آن است که مسأله بداء از نگاه فلسفی و کلامی استاد جوادی آملی دور نمانده و بر اساس مبانی حِکمی و کلامی به این مقوله در آثار خود پرداخته است، او معتقد است خداوند بر اساس علم ذاتی و شهودی به حدوث و پایان هر رخدادی احاطه کامل و کافی دارد و محدوده پیدایش بداء در عین‌حال که خارج از ذات الهی است ولی با آن ارتباط تنگاتنگی دارد