جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل، نهاد معرفت و مدار عقلانیت و عمود انسانیت و منشأ همه خیرها و خوبی‌ها و حجت باطنی است، چنانکه نبی و وصی حجت ظاهری بوده که به دلیل قصور از درجه اکتفاء به عقل قرار داده شده است. جوهر عقل، از سنخ ملکوت أعلى و تأیید آن به انوار ملکوتی از جنس علم و معرفت است و عقل مستنیر به انوار کتاب هدایت و مشکات نبوت و سنت رسالت و سیره ولایت، از نقص و قصور خارج شده و با قدم ایمان و عبودیت، به سوی خدای متعال رفته و با دو بال علمی و عملی، به فضای عالم قرب و شهود پرواز می‌کند. نوشتارهای «فلسفه عقل» با موضوع قرار دادن عقل و بحث از احوال اقسام و عوارض ذاتی آن، در راستای تأسیس دانش عقل است و تحقیقات میرداماد و صدرالمتألهین در ساحت استنباط حدیثی، زمینه مناسبی برای تأسیس این دانش فراهم آورده است.

نظریۀ «خودشناسی» از جملۀ اندیشه‌های بنیادین در فلسفۀ ملاصدرا است که توأمان نگرش‌های فلسفی و بینش‌های عرفانی او را پیوند می‌زند. در این باره، می‌توان در رابطه با ضرورت و اهمیت خودشناسی ذیل پروژۀ «فلسفی زیستن» نیز تأمل کرد؛ بر همین اساس، پرسش مقاله این است که خودشناسی چه نسبتی با فلسفی‌ زیستن دارد؟ یا به عبارت بهتر، چگونه مقوله‏های مهم فلسفی و امور زندگی روزمره می‌توانند فلسفه‌پژوه را به سوی الزام به خودشناسی سوق دهند؟ فرضیۀ مقاله نیز این است که اساساً، خودشناسی را باید بنیاد و شرط اقدام به زیست فلسفی به حساب آورد. در این میان، دو مقوله بیش از همه ضرورت و اهمیت این موضوع را آشکار می‌کنند؛ یکی، آگاهی‌های کلی و دیگری، تألمات وجودی. دو سویۀ «آگاهی کلی» و «تألم وجودی» نه فقط پدیدۀ خودشناسی را ضرورت می‌بخشند، بلکه توأمان موجب قوام آن نیز می‌شوند؛ آگاهی کلی به ‌مثابۀ یک جنبۀ معرفتی، از آن نظر که ماهیت آگاهی همواره به هستی مدرِک حواله می‌دهد و اینکه حقیقت آگاهی نیز فقط در بستر خودشناسی و برای خود-شناخته آشکار می‌شود و تألم وجودی به ‌مثابۀ یک جنبۀ روانی، از آن نظر که ماهیت تألم همواره در تجربۀ بی‌واسطۀ من پناه می‌گیرد و در بستر آن است که حضور من که بایستۀ تحقق آرامش در زیست فلسفی است، محقق می‌شود.

این اثر، رساله‌ای مختصر به عربی، در اثبات معاد جسمانی. محتوای این رساله در بخش معاد اسفار و شواهدالربوبیة نیز به‌چشم می‌خورد. این اثر به تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی به‌چاپ رسیده است

ملاصدرا در آثار فلسفی و تفسیری خویش به موضوع فطرت پرداخته و اصول مختلفی را بر آن مترتب کرده است. مارتین هایدگر نیز در هستی شناسی بنیادین خود، ندای وجدان را مورد کنکاش قرار داده است. پرسش اصلی این مقاله این است که آیا می­توان میان نظریه فطرت در ملاصدرا و ندای وجدان در اندیشه هایدگر اشتراکاتی یافت. برای پاسخ به این پرسش، ندای وجدان در اندیشه هایدگر از طریق تحلیل دازاین و حالات اگزیستانسیال او بررسی می­گردد. سپس به تبیین معنای فطرت در فلسفه ملاصدرا و نتایج آن پرداخته می شود. یافته­های این پژوهش حاکی از آن است که میان ندای وجدان در اندیشه هایدگر و فطرت در فلسفه ملاصدرا اشتراکات زیادی وجود دارد. متعالی ساختن انسان، کشف معنای زندگی، کشف نقصان و فقر ذاتی انسان، سازگاری با وجود سیال و عدم ثبات ماهیت انسان، بنیان یافتن بر اساس آگاهی، از وجوه مشترک این دو مفهوم است. ولی مهم ترین تفاوت این دو مفهوم این است که خدا در آموزه فطرت جایگاه مهمی دارد، اما در ندان وجدان هایدگری خدا نقشی ندارد. البته برخی از مفسران اندیشه هایدگر، تفسیری دینی و عرفانی از ٍآثار وی ارائه کرده­اند که در این صورت قرابت بیشتری میان این دو مفهوم می­توان برقرار کرد.

با تکیه بر آراء علم‌النفسی ابن‌سینا و ملاصدرا در دو مقطع "هنگام تعلق نفس انسانی به بدن طبیعی" و "پس از قطع تعلق از بدن طبیعی"، ضمن اثبات حرکت در نفس مجرد می‌توان بر امکان و تحقق حرکت در سایر موجودات غیرمادی نیز استدلال ارایه کرد. در هنگام تعلق نفس به بدن طبیعی، نفس مجرد انسانی بدون لحاظ قوه و ماده موجود در بدن طبیعی، امکان حرکت و تغیر دارد، پس سایر موجودات غیرمادی نیز می‌توانند بدون لحاظ ماده، حرکت داشته باشند. در هنگام قطع تعلق نفس از بدن مادی، اگرچه ابن‌سینا به امکان حرکت تکاملی نفس تمایل دارد، اما مبانی لازم برای اثبات آن را ندارد. در مقابل، ملاصدرا که صراحتاً تکامل برزخی نفس را انکار می‌کند، مبانی و آرائی در علم‌النفس دارد که بر پایه آنها علاوه بر امکان تکامل برزخی نفس انسانی، حرکت در سایر موجودات غیرمادی را نیز می‌توان اثبات و تبیین کرد.