جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا در آراء خود توجه زیادی به معنویت داشته و معنویت را از ویژگی مخصوص انسانها می‌داند. ایشان این موضوع را در آثاری مانند: اسفار، رساله سه اصل، عرشیه، کسر اصنام الجاهلیه و مثنوی خود شرح و بیان نموده است. ملاصدرا معنویت را همان سیر و سلوک عرفانی می‌داند و معتقد است که تنها از این طریق می توان به اوج معنویت رسید، وی حتی فلسفه و کلام و سایر علوم را برای رسیدن به اوج معنویت کافی نمی‌داند. معنویت از نظر ملاصدرا دارای شدت و ضعف از نظر وی عواملی مانند: شریعت‌مداری، توجه به خدا، معرفت نفس، هماهنگی علم و عمل، دوستی با عرفا، عقلانیت و خرد ورزی، یقین به فنای عالم دنیا و معادباوری، توبه، شنیدن موعظه های عرفا و متألهین، عدم دنیا طلبی، دوست داشتن مرگ، انجام نوافل، دوست داشتن علم و علما، دوست داشتن علوم سماوی، مهربانی با دوستان و دشمنی با دشمنان خداوند، فرو رفتن در هیبت الهی، تشخیص خواطر و وساوس شیطانی، غلبه بر نفس امّاره عوامل تقویت معنویت در انسان می‌باشد. و عواملی مانند: رهبران گمراه و مدعیان دروغین، جهل به نفس، مقلد بودن و مصاحبت با عوام، پیروی از شهوات و خواسته های نفسانی، مخالفت و دشمنی با عرفا، عدم اعتقاد به فنای جهان و معاد، شهرت طلبی و حبّ جاه و مقام و دنیا، اعتماد بر علوم ظاهری، لقمه‌ی حرام، منیّت و خودخواهی، لغو و لعب عوامل تضعیف معنویت می باشد. البته قابل ذکر است که عوامل تقویت و تضعیف معنویت از دید ملاصدرا را نمی‌توان در این عوامل خلاصه کرد، شاید عواملی وجود داشته باشد که در این تحقیق از قلم افتاده باشد.

مسئله «ضعف اراده» یا آکراسیا، به مثابه یکی از معضلات بنیادین در فلسفه عمل، به تبیین چراییِ کنش فاعل برخلاف حُکم صواب خویش می‌پردازد. این پژوهش با اذعان به خلأ یک تحلیل نظام‌مند در سنت فلسفه اسلامی، این موضوع را به صورت تطبیقی مورد واکاوی قرار می‌دهد. هدف، ارائه یک تحلیلِ جامع و چندساحتی از این پدیده، از طریق بررسی تطبیقی آراء سه فیلسوفِ بزرگ فلسفه اسلامی (ابن‌سینا، شیخ اشراق، ملاصدرا)، در سه قلمرو شناختی (بینشی)، انگیزشی (گرایشی) و زیستی است. بدین منظور، براساس روش کتابخانه‌ای، به آثار ایشان مراجعه و سپس با روشی تحلیلی به بیان جوانب مختلف دیدگاهشان و در نهایت بیان دیدگاه مختار و برگزیده پرداخته‌ایم. دستاورد محوری این رساله، صورت‌بندی یک نظریه مختار در باب مبادی صدور فعل است که با تفکیک دقیق مراحل فرآیند ارادی در فاعلیت بالقصد — شامل حلقه‌های واسطی چون «سنجش و موازنه» و «تصمیم بر التزام عملی (ایمان)» — و تعمیم تحلیل به سایر اقسام فاعلیت انسانی (بالرضا و بالتجلی)، چارچوبی علّی برای فهم این پدیده فراهم می‌آورد. بر مبنای این الگو، یازده علت بنیادین برای ضعف اراده شناسایی و طبقه‌بندی شد که طیفی وسیع از عوامل، از اختلال در ساحت بینش (مانند ضعف علم و باورهای غیرمنطقی) و ساحت گرایش (نظیر نارسایی در حبّ و اختلال در ایمان) تا تأثیرات زمینه‌ساز امور زیستی را در بر می‌گیرد. یافته نهایی تحقیق آن است که ضعف اراده، پدیده‌ای تک‌علتی نیست، بلکه معلولِ تعامل پیچیده مجموعه‌ای از عوامل در یک ساختار چندلایه است که مدل ارائه‌شده می‌کوشد آن را به صورتی منسجم تبیین نماید.

معرفت شناسی یکی از مباحث مهم در تاریخ فلسفه است به گونه ای که در هر دستگاه فلسفی ناگزیر به آن پرداخته شده است. برخی فیلسوفان همچون کانت محوریت فلسفه ی خویش را بر آن قرار داده است و عده ای چون ملاصدرا بنای معرفت شناسی خود را بر محور هستی شناسی منحصر به فرد خویش نهاده اند. ملاصدرا فیلسوف بزرگ اسلامی که آراء او را میتوان تلفیقی از تمامی اندوخته متقدمان مسلمان اون دانست، بنیانگذار حکمت متعالیه می‌باشد که این مکتب بر اصل وجود و تمایز آن با ماهیت استوار است. او در اندیشه‌های معرفت شناسانه خویش بر مفهوم علم حضوری تاکید بسیار دارد و آن را مبنای هر نوع شناخت از جمله شناخت حاصل از علم حصولی می‌داند. ویلهلم دیلتای فیلسوف آلمانی قرن 19 میلادی است. تفکر دلتای را می‌توان با تحلیل و بررسی نظریه معرفت شناسانه وی به نام «تجربه زیست» دریافت. در نظریه تجربه زیسته او می‌توان رد پای نظرات کانت ، هگل ، شلینگ و شلایرماخر را یافت. تجربه زیسته دیلتای یکی از مهم‌ترین مفاهیم هرمونیک او است هرچند نمی‌توان تعریف دقیقی از این مفهوم در آرای او یافت. از نظر دیلتای تجربه زیسته تجربه به عام‌ترین معناست و مستقل بر رابطه درون و بیرون که پیوستگی اولیه حیات نفسانی یا درونی را آشکار می سازد. در واقع فهم حیات نفسانی و حالات و ظهورات آن از تجربه زیسته صورت می‌گیرد از این حیث درکی شهودی است که از کل حیات به اجزا حالات و ظهورات حیات می‌رسد. بنابراین از بررسی نظریات ملاصدرا و دیلتای می‌توان چنین استدلال کرد که بنیادی‌ترین شناخت ادراک بی‌واسطه مدرِک از امور است که ملاصدرا آن را «علم حضوری» و دیلتای آن را «تجربه زیسته» می‌نامد.این دو نظریه از جهات زیادی دارای شباهت می باشند از این روی میتوان به بررسی تطبیقی این دو نظریه پرداخت.

اصالت و تشکیک در وجود پس از اعتباری دانستن ماهیت، تاثیراتی در مباحث مربوط به ماهیت از جمله جنس و فصل دارد. نگارنده می‌‌کوشد با تکیه بر اصالت وجود و تشکیک در آن، با عبور از تلقی‌‌های مرسوم در این‌‌باره، نشان دهد که اولاً فصل از سنخ مفاهیم وجودی است نه ماهوی و ثانیاً احکام تابع جنس و فصل به کلی تغییرمی‌‌یابد تا در واقع پاسخی ارائه کند به این پرسش مهم که اگر اصالت وجود و بساطت وجود در نظام صدرایی دیدگاهی پذیرفته‌‌شده است چگونه فصل و امتیاز در یگانه‌‌انگاری وجود معنا می‌‌شود. توجه به این پرسش، تفکیک‌‌های مرسوم میان موجودات که مبتنی بر مباحث جنس و فصل با تلقی‌‌های رایج فلسفی بود را، منحل می کند و نظامی صحیح با عنایت به نظریه اصالت و تشکیک وجود پی‌‌ریزی خواهد شد. به علاوه، طبق نگاه دقیق به تشکیک در وجود که مابه‌‌الامتیاز عین مابه‌‌الاشتراک است، فصل اشیاء از هویت تمایزی و تقابلی به هویت تشکیکی و طولی برمی‌گردد. در این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی وابزار کتابخانه‌ا‌ی و توجه به نظریه اصالت وجود بازخوانی مجددی نسبت به فصل اشیاء صورت گرفته است.

یکی از اندیشمندانی که هم در حوزه علوم تجربی دارای مدرک پزشکی است و هم دانش آموخته ی فلسفه است ریموند مودی است. او یکی از افرادی است که به قول دیگران پرده ی تاریکی را از چیزی که تا آن زمان نمی شد از آن سخن گفت یعنی تجربه ی نزدیک به مرگ کنار زد. از زمان انتشار اولین کتاب زندگی پس از مرگ او به نام زندگی پس از زندگی، بسیاری افراد از ادیان و فرهنگ های غربی و غیر غربی تجربیات مشابه با روایات و مشاهده های تجربه گرهای آن کتاب را و یا بررسی های خود را در حوزه تخصص خود در آن زمینه مطرح کردند که تایید کننده آن تجربه ها و مشاهدات بود. در حال حاضر نیز نهادی به نام انجمن بین المللی مطالعات نزدیک به مرگ در حال انتشار مطالعات در این زمینه در مجله تخصصی "مطالعات نزدیک به مرگ" است. ریموند مودی معتقد است روایت افرادی که دارای تجربه ی نزدیک به مرگ هستند از عالمی با خصوصیات و ویژگی های متفاوت از این عالم و آنچه در آن عالم از درگذشتگان و غیر آنان نقل کرده اند، از انسجام مشترک و واقعی برخوردار است و بر خلاف رویای محض دارای آشفتگی و هرج و مرج نیست. افرادی که مودی مشاهدات آنان را گزارش کرده است پس از بازگشت از تجربه خود دچار تغییر اساسی در نگرش شده اند.آنان در چند لحظه اول تجربه جدید خود، میل شدیدی برای بازگشت به بدن و پشیمانی شدید از جدایی از بدن داشته اند اما هنگامی که در حال جدایی از بدن به عمق خاصی در تجربه خود می رسند، نمی خواهند برگردند و حتی ممکن است در برابر ایده بازگشت به بدن مقاومت کنند. ریموند مودی به عنوان یک تجربه نگار تجربه های نزدیک به مرگ را به جهات گوناگون بررسی کرده است .یکی از کتاب های ریموند مودی کتاب زندگی پس از زندگی است. بخش مهم و اصلی این کتاب یعنی بخش دوم آن با عنوان تجربه مرگ است که مواردی در آن تحت چند عنوان مرتب و ارائه شده است. این عناوین از بررسی های او بدست آمده است که حکایت از وجود ویژگی های مشترک در اکثر گزارش های او دارد. او با تحلیل صدوپنجاه مورد از پدیده های تجربه نزدیک به مرگ در این کتاب، این اصول مشترک را از دل این تجربه ها به دست آورده است که زمان نگارش کتاب ، این عناوین به پانزده ویژگی رسیده است. این ویژگی ها عبارت بود از: وصف ناپذیری، شنیدن خبرها، احساس آرامش و آسودگی، صدا، تونل تاریک، خروج از جسم، دیدار دیگران، وجود نورانی، مرور، مرز یا محدوده، بازگشتن، به دیگران گفتن، تاثیر بر زندگی، نگرش های تازه به مرگ و تایید و گواه داشتن. از جمله علومی که می تواند مدل و گزارش های تجربه ی زندگی نزدیک به مرگ ریموند مودی را مورد بررسی قرار دهد و پیش فرض ها و لوازم آن را ارزیابی نماید، یافته ها و دیدگاه های حکمای اسلامی در مورد حقیقت نفس انسان ، قوای آن و رابطه ی آن با بدن است. از جمله فیلسوفان اسلامی ملاصدرا است که می توان با توجه به دیدگاه های او در مورد نفس انسان ، قوای نفس و رابطه ی نفس با بدن، تجربه های مورد نظر ریموند مودی مورد بررسی ، ارزیابی و تبیین قرار گیرد. ملاصدرا در دیدگاه خود در مورد نفس انسان و رابطه ی آن با بدن، قائل به رابطه ذاتی و اتحادی نفس و بدن است که البته حدوث نفس را جسمانی می داند که به تدریج به سمت تجرّد پیش میرود و بر این اساس نفس ابتدا ماّدی محض است (نامی) سپس ماّدی مثالی (نامی حساس متحرک بالاراده) میشود و ممکن است به مرتبه مادی مثالی عقلی هم نایل شود؛ سپس با حدوث مرگ، تجرّد یافته، روحانی و مجرد محض خواهد شد. توجیه عقلانی ملاصدرا بر چنین باوری پذیرش اشتداد در وجود و تحقق حرکت جوهری اشتدادی در نفس انسان است. براین اساس فرد ضمن حفظ مراتب پیشین به ساحت تجرد راه مییابد و حتی پس از نیل به ساحت تجردی، ساحت مادی را از دست نمیدهد، از این رو میتواند به حرکت خویش ادامه دهد. بازتاب طبیعی رابطه اتحادی نفس و بدن، و وجود دو ساحت مادی و تجردی در نفس، نظریه وحدت نفس و قوا است، بنابراین همه قوای مادی (نباتی) و مجرد (حیوانی و انسانی،) خود نفس اند و به بیان دقیقتر مراتب و شئون نفس اند. به گونهای نفس در مرتبه قوای نباتی مادی و در مرتبه قوای حیوانی مجرد مثالی و در مرتبه قوای عقلی مجرد عقلی است. ملاصدرا حقیقت نفس را حقیقت تعلقی و عین اضافه به بدن میداند؛ به گونهای که به هیچ وجه نمیتوان برای نفس هویتی غیر از اضافه آن به بدن در نظر گرفت، هویتی که خالی از جنبه نفسانیت و تعلق به جسم باشد. از نظر ملاصدرا نفس ابتدا مادی محض است (نامی) سپس مادی مثالی (نامی حساس متحرک بالاراده) میشود و ممکن است به مرتبه مادی مثالی عقلی هم نایل شود، زیرا نیل به تجرد عقلی در همگان اتفاق نمیافتد بلکه در افراد نادری روی میدهد به این صورت که همان نفس مادی مثالی در ادامه وجود خود، مادی مثالی عقلی میشود و با مرگ تجرّد یافته، روحانی و مجرد محض خواهد شد. در این پژوهش مدل و گزارش های تجربه ی زندگی نزدیک به مرگ که توسط ریموند مودی ارائه گردیده است بر اساس نقطه نظرات و دیدگاه های ملاصدرا مورد بررسی قرار خواهد گرفت و پیش فرض ها و لوازم آن ارزیابی خواهد شد.

رابطه انسان با خدا یک مسئله فطری است و از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول داشته است. انسان ها در طول تاریخ در تلاش بوده اند که خالق خود را بشناسند و با او ارتباط برقرار کنند. گاهی حتی به خدایان دروغین متوسل می شدند و سعی در تقرب جستن به آنان داشتند چرا که نیاز به پرستش و مولا داشتن در انسان یک نیاز فطری است و انسان نمی تواند آن را نادیده بگیرد. ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف بزرگ مسلمان، که نظام فلسفی جدیدی را ابداع کرده است در رابطه با موضوع رابطه انسان با خالق اظهار نظر های بدیعی دارد و با اصول فلسفی خاص خود از جمله اصل اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، وحدت تشکیکی وجود و مسئله امکان فقری ممکنات، تبیین متفاوتی از ارتباط انسان با خالقش دارد. اصولی که مختص به فلسفه حکمت متعالیه است درک عمیق و جدیدی از نحوه ارتباط انسان با خداوند ارائه می دهد. مارتین بوبر فیلسوف عارف مسلک یهودی نیز طرح بدیعی از رابطه انسان با خدا را مطرح می کند و فلسفه گفتگو و رابطه صمیمانه و محبت آمیز من-تو (I-thou) را ارائه می دهد. در فلسفه مارتین بوبر انسان با خداوند همواره رابطه دارد و این رابطه هرگز قطع نمی شود. بوبر که به عرفان حسیدی گرایش دارد رابطه انسان با خدا را از طریق رابطه با خلق میسر می داند و معتقد است انسان ها بدون ارتباط با یکدیگر نمی توانند با خداوند وارد رابطه حقیقی شوند. از طرف دیگر، رابطه انسان و خدا به عنوان رابطه عبد و مولا در این نوشتار مورد توجه است. اینکه در قرآن کریم هدف از خلقت انسان بندگی عنوان شده به چه معناست؟ و در این میان تکلیف آزادی انسان و میل او به رها بودن از قیدها چه می شود نیز، موضوع دیگری است که نوشتار حاضر سعی در تبیین آن دارد. همچنین این مسئله که رابطه انسان و خدا در فلسفه هر کدام از این دو فیلسوف بزرگ به چه صورت است و آیا می تواند به منزله رابطه عبد و مولا تلقی شود، نیز مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

اندیشمندان بسیاری تاکنون به بررسی پیامدهای نظریه حرکت جوهری ملاصدرا در فلسفه محض پرداخته‌اند؛ امّا چنان‌که شاید از این نظریه برای ارائه سبک زندگی معنوی استفاده نشده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی درصدد است با تبیین برخی از ابعاد این نظریه، اصول و روش‌های کاربردی آن را تبیین کند تا نقش حرکت جوهری نفس بر سبک زندگی معنوی مشخص شود؛ از‌این‌رو به توضیح رابطه حرکت جوهری و تحول‌پذیری نفس، استکمال تدریجی نفس و پیوستگی نفس و بدن با یکدیگر و با جهان پرداخته است. اعتقاد به این نظریه برخی اصول و در پی اصول، اهتمام بر به‌کارگیری روش‌های معنوی را در سبک زندگی فرد به دنبال دارد تا وی را به سوی غایت مطلوب سوق دهد. گزینش این دیدگاه نتایجی در پی دارد که عبارت‌اند از: علم به تحول‌پذیری نفس، محافظت از نیت‌ها و رفتار، تدریجی‌بودن استکمال، استمرار اعمال، مراقبه و محاسبه دائم، پیوستگی نفس و بدن و جهان‌دید آینده‌نگر و کل‌نگر و در پی آن گزینش اعمال متناسب با این دیدگاه.