جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر دو بخش دارد : الف) الفصل في الملل و الأهواء و النحل كتابى است در سه جلد، به زبان عربى؛ نوشته ابومحمّد على بن احمد؛ معروف به ابن حزم اندلسى ظاهرى (م. 456 ق) در نقد و انكار باورهاى كلامى ديگر فرق اسلامى و غير اسلامى؛ همانند يهود و نصارا. اثر مزبور يكى از مشهورترين آثار فرقه‌اى - كلامى است كه توسط يكى از پركارترين دانشمندان اهل سنّت نوشته شده است. نویسنده، سنّى و با گرايش اهل حديث و ظاهريه، به روش توصيفى - تحليلى و همراه با نقد و انكار باورهاى كلامى ديگر فرق اسلامى و غيراسلامى، همچون ديانت يهود و نصارا، اثر خود را سامان داده است. بخش مورد توجهى از اين اثر درباره فرقه‌شناسى و جدال و مناقشه با فرق اسلامى و با هدف اثبات كفر آن‌هاست، اما رسالت اصلى كتاب را مى‌توان تبيين موضوعات مختلف كلامى چهار سده نخست دانست. ب) الملل و النحل كتابى است به زبان عربى، نوشته محمّد بن عبدالكريم شهرستانى (متوفاى 548ق.) درباره مقالات(ديدگاه‌ها و عقائد) ارباب ديانات و ملل و اهل اهواء و نِحَل. نویسنده از عالمان مشهور قرن ششم هجرى است و كتاب ياد شده مهم‌ترين و مشهورترين اثر اوست و در سال 521ق. هنگامى كه در دربار سلطان سنجر به سر مى‌برد و مورد توجه و بزرگداشت نصيرالدين محمود قرار داشت، آن را تألیف كرد. كتاب شهرستانى اطّلاعات فراوانى در زمينه ملل و نحل به دست مى‌دهد. اين كتاب به دو بخش جدا و مشخص از يكديگر تقسيم مى‌شود: بخش اول: ارباب ديانات و ملل. بخش دوم: اهل اهواء و نحل.

کتاب حاضر دو بخش دارد : الف) الفصل في الملل و الأهواء و النحل كتابى است در سه جلد، به زبان عربى؛ نوشته ابومحمّد على بن احمد؛ معروف به ابن حزم اندلسى ظاهرى (م. 456 ق) در نقد و انكار باورهاى كلامى ديگر فرق اسلامى و غير اسلامى؛ همانند يهود و نصارا. اثر مزبور يكى از مشهورترين آثار فرقه‌اى - كلامى است كه توسط يكى از پركارترين دانشمندان اهل سنّت نوشته شده است. نویسنده، سنّى و با گرايش اهل حديث و ظاهريه، به روش توصيفى - تحليلى و همراه با نقد و انكار باورهاى كلامى ديگر فرق اسلامى و غيراسلامى، همچون ديانت يهود و نصارا، اثر خود را سامان داده است. بخش مورد توجهى از اين اثر درباره فرقه‌شناسى و جدال و مناقشه با فرق اسلامى و با هدف اثبات كفر آن‌هاست، اما رسالت اصلى كتاب را مى‌توان تبيين موضوعات مختلف كلامى چهار سده نخست دانست. ب) الملل و النحل كتابى است به زبان عربى، نوشته محمّد بن عبدالكريم شهرستانى (متوفاى 548ق.) درباره مقالات(ديدگاه‌ها و عقائد) ارباب ديانات و ملل و اهل اهواء و نِحَل. نویسنده از عالمان مشهور قرن ششم هجرى است و كتاب ياد شده مهم‌ترين و مشهورترين اثر اوست و در سال 521ق. هنگامى كه در دربار سلطان سنجر به سر مى‌برد و مورد توجه و بزرگداشت نصيرالدين محمود قرار داشت، آن را تألیف كرد. كتاب شهرستانى اطّلاعات فراوانى در زمينه ملل و نحل به دست مى‌دهد. اين كتاب به دو بخش جدا و مشخص از يكديگر تقسيم مى‌شود: بخش اول: ارباب ديانات و ملل. بخش دوم: اهل اهواء و نحل.

کتاب حاضر دو بخش دارد : الف) الفصل في الملل و الأهواء و النحل كتابى است در سه جلد، به زبان عربى؛ نوشته ابومحمّد على بن احمد؛ معروف به ابن حزم اندلسى ظاهرى (م. 456 ق) در نقد و انكار باورهاى كلامى ديگر فرق اسلامى و غير اسلامى؛ همانند يهود و نصارا. اثر مزبور يكى از مشهورترين آثار فرقه‌اى - كلامى است كه توسط يكى از پركارترين دانشمندان اهل سنّت نوشته شده است. نویسنده، سنّى و با گرايش اهل حديث و ظاهريه، به روش توصيفى - تحليلى و همراه با نقد و انكار باورهاى كلامى ديگر فرق اسلامى و غيراسلامى، همچون ديانت يهود و نصارا، اثر خود را سامان داده است. بخش مورد توجهى از اين اثر درباره فرقه‌شناسى و جدال و مناقشه با فرق اسلامى و با هدف اثبات كفر آن‌هاست، اما رسالت اصلى كتاب را مى‌توان تبيين موضوعات مختلف كلامى چهار سده نخست دانست. ب) الملل و النحل كتابى است به زبان عربى، نوشته محمّد بن عبدالكريم شهرستانى (متوفاى 548ق.) درباره مقالات(ديدگاه‌ها و عقائد) ارباب ديانات و ملل و اهل اهواء و نِحَل. نویسنده از عالمان مشهور قرن ششم هجرى است و كتاب ياد شده مهم‌ترين و مشهورترين اثر اوست و در سال 521ق. هنگامى كه در دربار سلطان سنجر به سر مى‌برد و مورد توجه و بزرگداشت نصيرالدين محمود قرار داشت، آن را تألیف كرد. كتاب شهرستانى اطّلاعات فراوانى در زمينه ملل و نحل به دست مى‌دهد. اين كتاب به دو بخش جدا و مشخص از يكديگر تقسيم مى‌شود: بخش اول: ارباب ديانات و ملل. بخش دوم: اهل اهواء و نحل.

آداب الفلاسفه و نوادرهم: از ابو یعقوب اسحق بن حنین ترجمان در گذشته ع 2/298 (خزرجی 1: 201). الآداب والامثال علی مذاهب الفرس والروم والعرب: از ابوالحسن علی بن سهل بن ربن طبری (درگذشته 247)1. الآراء والدیانات: از شیخ ابی محمد حسن موسی نوبختی (سده 3) که نجاشی آن را نزد شیخ مفید درس خوانده است (رجال ص 46) مسعودی در مروج الذهب (7: 157) و التنبیه والاشراف (ص 396) و ابن جوزی در تلبیس ابلیس در چندین جا و ابن طاوس در فرج المهموم (ص121) و ابن تیمیه در الرد علی المنطقیین (337) و منهاج السنة (1: 16 و 203 و 3: 72) و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه (1: 17 و 169 و 170 چاپ ایران) و سیوطی در جهدالقریحه (ص 325) و ابن نباته در سرح العیون فی شرح رسالة ابن زیدون (ص 198) بندهایی از آن آورده اند2. الآراء الطبیعیه: از فلوطرخس فیلسوف آکادمیایی (46 پیش از مسیح ـ 120 م) در پنج مقاله که قسطا بن لوقای بعلبکی آن را بعربی در آورد. خزرجی (1: 43) بندی از آن آورده و قفطی (ص 170) و ابن ندیم (ص 355) از آن یاد کرده اند بدوی آن را در مصر بسال 1954 بچاپ رسانده است او می نویسد (ص 24 ـ 41 دیباچه) که مقدسی در البدء و التاریخ (1: 135) و جابر حیان در کتاب الحاصل و محمد زکریای رازی در مقالة فیما بعد الطبیعة و شهرستانی در ملل و نحل و نوبختی در آراء و دیانات از این کتاب فلوطرخس گرفته اند. احاسن کلم النبی و الصحابة و التابعین و ملوک الجاهلیة و ملوک الاسلام و الوزرا والکتاب والبلغاء والحکماء والعلماء: از امام رازی و گزیده ایست از اعجاز الایجاز ثعالبی و در هشت باب. لیدن شماره 453 و دارالکتب مصری (ط 2 ج 3: 4)، برخی از آن را وان و لوتن در لیدن بسال 1844 چاپ کرده است3. احوال حکما: سرگذشت و سخنان فیلسوفان است از ادریس تا ابن سبعین و ابو نصر محمد بن محمد الترک. (استوری 1: 111). اخبار الاطباء (المتطببین) و اخبار المنجمین: از ابن الدایه ابو الحسن الحاسب یوسف بن ابراهیم زنده در 340 (خزرجی 1: 77 تا 80 و 129 و 131 و 135 و 160 و 161 و 163 تا 168 و 186 ـ نیز قفطی) این کتاب در فهرست برلین (9: 464) از مآخذ بغیة الوعاة بشمار آمده است. اخبار الفلاسفة و قصصهم وارائهم: از فرفوریوس صوری، خزرجی (1: 38 ـ 42) بندهائی از آن آورده و ابن ندیم (ص 355) از آن یاد کرده و می نویسد که مقاله چهارم آن را بسریانی یافته ام (نیز قفطی ص 170). اخلاق محتشمی: از خواجه طوسی چاپ 1339 دانشگاه تهران بکوشش نگارنده. ادب الطبیب: از اسحاق بن علی رهاوی (سده 3) که خزرجی (1: 130 و 142 و 149 و 157 و 165 و 170 و 171 و 175) بنام وقفطی (ص 130 چاپ اروپا) بعنوان «قال بعض الرواة» از آن یاد کرده اند. اعجاز الایجاز: در ده باب از ابی منصور عبدالملک ثعالبی نیشابوری (فهرست دار الکتب چاپ 2 ج 3 ص 16). اقوال بعض الحکما من الذخائر: از ابن درید (فاتح ش 3222 ـ فهرس مخطوطات المصورة ش 30). البدء والتاریخ: تألیف 355 از مطهر بن طاهر مقدسی منسوب به ابی زید احمد بن سهل بلخی. چاپ کلمان هوار CL. Huart با ترجمه فرانسه در پاریس بسال 1899 ـ 1919. بستان الاطباء وروضة لالباء: از ابن مطران ابونصر موفق الدین اسعد بن ابوالفتح الیاس بن جرجیس بن مطران دمشقی (م 587). خزرجی 1: 5 و 6 و 7 و 77 و 261 ـ 279) نسخه کتابخانه پزشکی ارتش کلیولند امریکا Medecal Army Library شماره 8). نسخه رامپور (1, 470, 29) (بروکلمن پیوست 1: 892). تاریخ: از ابن واضح احمد بن ابی یعقوب اسحاق یعقوبی در گذشته 284 چاپ 1883 لیدن و نجف بسال 1358 و بیروت در 19604. تاریخ الاطباء والحکماء: از یحیی نحوی (فیلوپونس گراماتیکوس) ترجمه اسحاق بن حنین و او در تاریخ الاطباء والحکماء بدان اعتماد کرده است. اسحاق میگوید که من کتابی بهتر از تاریخ یحیی نحوی (المحب للتعب = فیلوپونس) ندیده ام و سپس سخنان او را میآورد (ص 64 ـ 69) نیز خزرجی (1: 33 و 71) و قفطی (ص 79). تاریخ الاطباء و الحکماء: از ابویعقوب اسحاق بن حنین ترجمان در گذشته 298 از آغاز پیدایش پزشکی تا سال 290 که تاریخ تألیف است چاپ شده در مجله ارینس oriens ش 1 جزو 7 سال 1954 از روی نسخه ش 691 حکیم اغلوعلی پاشا مورخ ذی حجه 811 (125 ر ـ 126 پ) با ترجمه انگلیسی بکوشش رزنتال Fr. Rosenthal و باید همان باشد که خزرجی (1: 201) از آن بنام «کتاب ذکر فیه ابتداء صناعة الطب و اسماء جماعة من الحکماء والاطباء» یاد کرده است. در فهرست ابن ندیم (ص 397 ـ 415) و در کتاب قفطی (ص 57) بنام کتاب تاریخ الاطباء آمده است (نیز 89 قفطی). در فهرست بیرونی آمده: «مقالة فی تواریخ مشاهیر الاطباء الیونانین وکبارهم» و او در آن ازین کتاب بهره برده است (فهرست نامها) ابن ندیم و قفطی و خزرجی (1: 71 ـ 75 ـ 104) و شهرزوری از آن گرفته اند. تاریخ بیهق: از ظهیر الدین ابی الحسن علی بن ابی القاسم زید بیهقی (نزدیک 493 ـ 565) تألیف میان 562 ـ 565 که در آن از سالهای 551 و 555 و 460 و 561 و 562 یاد شده است (ص 23 و 71 و 41 و 117 و 283 و 284). چاپ بهمنیار در تهران بسال 1317 خ. در آن بابهائی است در سرگذشت دانشمندان که بسیاری از آنها از فیلسوفانند. تاریخ فلاسفة العرب: از ابی القاسم مسلمة مجریطی زنده در 3475. تعمة صوان الحکمه: از فرید خراسان ظهیر الدین ابی الحسن علی بن ابی القاسم زید بن الحسین بیهقی (نزدیک 493 ـ 565) که میان 553 و 565 ساخته است. ابن شهراشوب در معالم العلماء (ش 45) از او یاد کرده است. چاپ کرد علی در مشق بسال 1365 و چاپ محمد شفیع در لاهور بسال 1351. العنبیه و الاشراف: از مسعودی در گذشته 346 چاپ قاهره بسال 1938 و چاپ لیدن در 1894. جامع عباسی: از عباس بن محمد حسین هروی خراسانی برای عباس میرزای قاجار در 1250 در دو بخش نخستین در سرگذشت فیلسوفان از دهریان تا یوسف هروی از روی تاریخ الحکماء قفطی دومی در تاریخ فلسفه و دین هند از کتاب بیرونی و جامع التواریخ، بخش سوم تاریخ چین، چهارم تارخ صفویان، پنجم سرگذشت خود او است (دانشکده ادبیات تهران ش 102 ب). جاویدان خرد: از مشکویه رازی که بدوی آن را بنام الحکمة الخالدة بچاپ رسانده است. این متن عربی ترجمه ایست از پهلوی با افزوده هایی از مشکویه رازی و بخش اصلی آن پیش از این در رسائل البلغاء و در اعیان الشیعه 10: 146 ـ 194 چاپ شده است. حکیم محمد حسین بن حاجی شمس الدین در 1065 تحریر مشکویه رازی را به فارسی در آورده و در آن دست برده و پیش و پس کرده و چیزهای دیگری بر آن افزوده و انتخاب شاسته خانی نامیده است (دیوان هندش 2210). این فارسی بکوشش درویش فانی مانکجی گجراتی بنام ناصر الدین شاه در 1293 (1246 یزد گردی) بچاپ سنگی رسیده است6. ترجمه دیگری از آن تقی الدین محمد بن شیخ محمد ارجانی تستری در زمان جهانگیر پادشاه هند کرده است (ریو 440). جواهر الاخبار: تألیف 1248 از علی اکبر بن عبدالعلی کرمانی در سرگذشت پیامبران و سپس فیلسوفان از روی نزهه شهرزوری. (فهرست دانشگاه از نگارنده ص 696 ش 4/889) خلاصة الحیاة: از ملا ابوجواد احمد بن قاضی نصر الله دیبلی تتوی سندی (کشته شده در لاهور در 996) که بنام وزیر حکیم ابوالفتح عبدالرزاق گیلانی پزشک اکبر شاه ساخته و باید دارای یک فاتحه در پنج فتح و دو مقصد و یک خاتمه باشد ولی گویا بپایان نرسانده و نسخه ها تا پایان سرگذشت سقراط است. در مجالس المؤمنین (پایان مجلس ششم) در سرگذشت او آمده: «رساله در احوال حکما مسمی بخلاصة الحیوة و آن تمام نشده» این رساله از روی نوشته های حنین و قاضی ساعد و بیهقی و قفطی و شهرزوری و خزرجی ساخته شده است7. چهار مقاله: از نظامی عروضی که چند بار بچاپ رسید و عبدالوهاب عزام و یحیی الخشاب آنرا بعربی در آوردند و در قاهره بسال 1949 بچاپ رسیده است. درة الاخبار ولمعة الانوار: ترجمه تتمه صوان الحکمة تألیف 725 ـ 736 از ناصر الدین عمدة الملک منتجب الدین منشی یزدی 8. چاپ محمد شفیع در لاهور بسال 1358 و تهران بسال 1318 خ . الدلائل والاعتبار علی الخلق والتدبیر: در حلب بسال 1364 (1928) بنام جاحظ چاپ شده است ولی در دیباچه آمده که از او نباید باشد بلکه از یکی از دانشمندان شیعی باید باشد. این کتاب در محیط بنام شیعی توحید مفضل معروف است و بفارسی ترجمه و بچاپ هم رسیده است. در توحید مفضل نام فیلسوفان که در الدلائل آمده است برده نشده و نوشته «قال بعض» یا مانند آن و اندکی کم و بیش دارد و نسبت بآن وگرنه دو کتابی یکی هستند. قزوینی در یادداشتهای روی نسخه الدلائل [بنشانه IVE9 در کتابخانه دانشکده ادبیات] و در هامش ص 8 ج 2 بحار خود شرحی در این باره نوشته و موارد اتحاد و اختلاف دو کتاب را روشن ساخته است در این کتاب گویا از آراء طبیعیه فلوطرخس بهره برده شده است (دیباچه بدوی بر آراء طبیعیه چاپ 1954 با النفس ارسطو ص 30) این کتاب با کتاب الحکمة فی المخلوقات غزالی هم بی ارتباط نیست (قزوینی)9. رساله در تواریخ حکما: از احمد (محمد) بن حاج زین الدین علی عطار بن حاج جمال الدین حسین انصاری (760 در شیراز ـ پس از 817) در چند قسم که نخستین آن در دو حرف است و در آن سرگذشت و سخنان فیلسوفان آمده است10. رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی: چاپ کراوس در پاریس بسال 1936 از روی تنها نسخه لیدن (گولیوس 133 ص 33 ـ 48) بیرونی در این کتاب در تاریخ پزشکان از کتاب اسحاق بن حنین مترجم بهره برده است. رسالة فی السعادة و آراء حکماء الفرس و الهند والروم والعرب فی ذلک: (فاتح 2: 350 مورخ 764 ـ فهرس المخطوطات المصورة ش 144). رسالة فی الموعظة اللطیفه والنصایح الشریفة منقولة عن هرمس الهرامسة وهو ادریس النبی: (دانشگاه استانبول ش 1458 ـ فهرس المخطوطات المصورة ش 177). رساله نصایح حکما بفارسی: (فهرست فارسی برلین از پرچ ش 1/56). رساله نصایح حکما بفارسی: (همین فهرست ش 4/58 و 1/59). رساله نصایح حکمای یونانی بفارسی: (همین فهرست ش 2/59). الزلفة: از ابوحیان توحیدی که در یک جزو بوده و گویا پس از 372 ساخته است. در ذیل تجارب الامم (75 ـ 77) و کامل ابن اثیر (9: 7 چاپ بولاق) و مرات الزمان ابن جوزی بندی از این کتاب آمده است همان سخنانی که در مرگ عضدالدوله گفته شده و در پایان اخلاق محتشمی خواجه طوسی دیده میشود11. یک صفحه ای ازین کتاب در مجموعه ای در ترکیه بجا مانده است. سرالسرور: از قاضی معین الدین ابی العلا محمد بن بیان الحق محمود غزنوی نیشابوری است.چلبی در کشف الظنون زیر عنوان طبقات الشعرا (ش 7901 فلوگل) و عنوان سرالسرور (ش 7133) از این کتاب یاد نمود (چاپ استانبول 2: 24 و 93) و او باید جز علاء الدین محمد بن محمود غزنوی (قزوینی) باشد که چلبی از الرسالة العلائیة فی المسائل الحسابیة او یاد کرده است (ش 6233ـ 2: 558) یاقوت در معجم الادباء (چاپ مارگولیوس 2: 361 ـ 365) در سر گذشت امیة بن عبدالعزیز بن ابی الصلت اندلسی در گذشته 529 عبارات و اشعاری از سرالسرور محمد بن محمود میآورد که جز چهار بیت نخستین همه در سرگذشت او در ذیل دوم صوان الحکمة یا اتمام التتمة نسخه بشیر آغاز می بینیم. در پایان کفایة التعلیم نسخه شماره 4370 دانشگاه (سده 7 و 8) چنین آمده است: کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم من تصانیف الشیخ الامام الاجل محیی الحق افضل العلماء سید الحکماء جامع انواع العلوم ابی المحامد محمد بن مسعود بن محمد بن الذکی الغزنوی وهو الامام الذی ذکر معین الدین بن بیان الحق النیشابوری فی سر السرور فقال: قد ملا من تفاریق العلوم صاعه و مده قبل ان بلغ اشده لم یزل منذریق عهد صباه الی الان و قد شاب الشیب افواده محتما بجنات العلوم باسرها ولافضایل باجمعها حتی وریت له زنادها و بسط لاجله12 . این عبارت را من که به اتمام التتمة آشنا بودم همینکه دیدم دریافتم که باید از آن کتاب باشد. عکس نسخه بشیر آغا را باز کردم و در سرگذشت همین غزنوی مؤلف کفایة التعلیم آن را یافتم و چنین گمانم شد که ذیل دوم صوان الحکمه باید همان سرالسرور باشد. چون احتمال میدادم که انتحالی رخ داده باشد در پی قراین دیگری رفتم با خود گفتم شاید در معجم الادباء یاقوت نشانی از این کتاب و از این غزنوی مؤلف آن بشود گرفت. آن را هم جستجو کردم دیدم که او عبارتهایی از سرالسرور آورده است وآن عبارتها هم چنانکه گفته ام در همین ذیل دوم هست. چلبی هم که این کتاب را طبقات الشعرا میخواند و باتفاق همین ذیل دوم طبقات شعرای حکیم است. پس شاید بتوان گفت که همین معین الدین غزنوی مؤلف ذیل دوم صوان الحکمة یا اتمام التتمة یا تتمة التتمة یا الرسالة الملحقة بکتاب تتمه صوان الحکمة است و این ذیل همان کتاب سر السرور است و طبقات شعرای حکیم و فیلسوف و او شاید همان کسی باشد که از صوان الحکمة گزین کرده و منتخب آن را ساخته است، تا بررسیهای دانشمندان بکجا انجامد. سرگذشت ابن ماسویه از گمنام: شماره 142 طب دارالکتب قاهره. سمر الفلاسفة: از عبدالستار بن قاسم لاهوری درباره سرگذشت و سخنان فیلسوفان یونان و رم از ثالیس تا هراسیو در سده 11 در زمان اکبر شاه، این کتاب در فهرست آستان رضوی بنام تذکرة الحکما و در فهرست برون بنام سمر الفلاسفه خوانده شده است13. سیرة اسکندر: سرگذشت شگفت انگیز اسکندر است (نسخه مورخ 19 شوال 993 آستان قدس ش 54 تاریخ، 3: 90) برای تحقیق در افسانه اسکندر و ریشه اسکندر نامه ها بسیار رساله سودمندی است. السعادة والاسعاد فی السیرة الانسانیة: از ابی الحسن محمد بن ابی ذر یوسف عامری نیشابوری در گذشته 27 شوال 381 چاپ استاد مینوی در ویسبادن بسال 1336 خ. (راهنمای کتاب س 2 ش 1 ص 48 ـ گفتار مینوی در مجله دانشکده ادبیات س 4 ش 3). صوان الحکمه: از ابو سلیمان محمد بن طاهر بن بهرام سجستانی منطقی (نزدیک 330 ـ نزدیک 420) کتابی بوده در سرگذشت و سخنان فیلسوفان یونانی و اسلامی و نسخه ای از آن تا کنون بدست نیامده ولی از گزیده آن چند نسخه ای هست: 1. بشیر آغا شماره 494 نسخ مورخ 681 در 167 برگ بخط ابی الحسن علی بن الموفق المتطبب. 2. موزه بریتانیا ش Or 9033 . 3. فاتح 3222 سده 9 بنام زین الدین عمر بن سهلان ساوی در گذشته نزدیک 540 (مختصر صوان). 4. دامادزاده استانبول مورخ 633 در 32 گ (ذیل دوم). 5. مراد ملا 1408 نسخ مورخ 639 در 157 برگ. 6. کوپرولو 902 نسخ سده 7 و 8 در 215 برگ (ذیل دوم). 7. لدین گولیویس Or Golius 133 مورخ 692 در ص 66 ـ 79 (فهرست 2: 292 ش 888). 8. دار الکتب المصریه ش 6643 ع که در آن منتخب صوان الحکمه و تتمة التتمة از یکی است14. در پاره ای از این نسخه ها نخست گزیده و منتخبی از صوان الحکمه است و سپس تتمه آن از بیهقی و در پایان سرگذشت و اشعار گروهی از فیلسوفان اسلامی است بنام الرسالة الملحقه بکتاب تتمة صوان الحکمة یا اتمام التتمة. این ذیل یا اتمام التتمة در نسخه های مفصل از غضنفر تبریزی نیست ولی در نسخه لیدن که بسیار کوچک است هر سه بخش کار مولانا الشهد فخر الدین ابو اسحق ابراهیم بن محمد معروف به غضنفر است و بخط یکی از شاگردان او بنام ابن الغلام در 692 و در عنوان آن آمده: «هذا تعلیق من کتاب منتخب صوان الحکمه» و در پایان دارد: «تمت الحواشی والتعلیقات. هذه الحواشی ایضا وجدنا بخط مولانا الشهیدالمتبحر افضل المتاخرین فیلسوف الروم فخر الدین ابراهیم الغضنفر قدس الله نفسه العزیز وعلقنا فی حواشی الرسالة... ان یضمن فی الرسالة» در سرگذشت غلام زحل آمده «قال الناقل و هو الغضنفر ... آخر قول مولانا غضنفر التبریزی رحمه الله». این تلخیص غضنفر به فهرست منتخب صوان الحکمة و تتمة و الرسالة الملحقة مانندِ تر است و خود او هم چون دید باز این تلخیص بسار کوتاه شده حواشی بر آن نوشته است. این تلخیص که «تعلیق من کتاب منتخب صوان الحکمة» خوانده میشود چنانکه گفته ام حواشی دارد از خود او و نویسنده نسخه لیدن (ابن الغلام) آنها را از روی خط استاد خود غضنفر در همین نسخه آورده است. او از استاد چنین یاد میکند: «مولانا الشهید المتبحر افضل المتاخرین فیلسوف الروم ابی اسحق فخر الدین الغضنفر ابراهیم بن محمد بن ابراهیم التبریزی». این غضنفر تبریزی نویسنده نسخه ایست از صیدنه بیرونی در 678 و مؤلف رساله ای در پزشکی بنام حاصل المسائل. این غضنفری برای فهرست بیرونی ذیلی نوشته بنام «المشاطة لرسالة الفهرست» و درباره آن میگوید «وهی کالتتمة للرسالة التی عملها ... البیرونی ... فی فهرست بعض تصانیفه مع اسماء الکتب... من تألیفات... الرازی» و در آن درباره خوابی که بیرونی دیده تفسیر می کند و میگویدکه بیرونی در خوارزم بامداد روز پنجشنبه 3 ذی حجه 362 (روز مهر 16 شهریور 342 یزدگردی) زاده و به نوشته شاگرد او ابی الفضل سرخی در شب آدینه 2 رجب 440 در 77 سال قمری و 7 ماهگی (75 سال و 3 ماه شمسی)در گذشت15 . غضنفر در پایان رساله اندکی از سرگذشت خود میآورد و میگوید که من 184 سال پس از مرگ بیرونی زاده شدم (624) و شیفته نجوم گشتم و پس از بیست سالگی بکتاب تفهیم بیرونی برخوردم و آنرا دشوار یافتم و مطلب را با استادم تاج الدین ابی عبدالله محمد بن ابی بکر تبریزی در میان نهادم و باز پس از چند سالی عبارتی از شاگرد بیرونی امام حکیم لبیبی در این زمینه دیدم تا اینکه خود بیرونی را در خواب دیده ام (نسخه لیدن) از اینجا بر میآید که غضنفر در 624 زاده شده و چنانکه گفته ایم میان سالهای 687 و 692 درگذشت. اکنون برویم بر سر منتخب صوان الحکمة و تتمة صوان الحکمة و اتمام التتمة. دومی را میدانیم که از بیهقی است و گزیننده صوان الحکمة هم این را میگوید. نخستین از همان کسی است که سومی را ساخته و دومی را میان ایندو گذارده است. اما سومی که تا سرگذشت سهروردی را دارد مؤلف آن از او آن چنان یاد میکند که مانا در زمان او میزیسته است اگر چه از کشته شدن او هم یاد کرده است. پس این سومی از غضنفر که در 624 زاده و در میان 678 و 692 کشته شده است نخواهد بود چه سهروردی را در 587 کشته اند. بلکه خود آن «تعلیق من کتاب منتخب صوان الحکمة» از غضنفر تبریزی است و مانند فهرست و گزیده ایست از آن منتخب. در «الرسالة الملحقة» یا «اتمام التتمة» نقل میشود از دستور کثیر بن یعقوب نوزادی و از فاضل ابو نصر فارسی و قاضی امام عبدالرشید بن نصر بن الحسین و شیخ طلحه و ابو محمد عبدالله شامی و شیخ ابوالربیع سلیمان بن عیاض اسکندری (زنده در 516) و ابن رشیق و امام فاضل قطب الدین (نسخه بشیر آغا). چنانکه درباره سرالسرور گفته ام گمان میکنم که این اتمام التتمة همان سرالسرور غزنوی است و اوست که از صوان الحکمة گزین کرده و یا بگواهی نسخه 3222 فاتح گزیده عمر بن سهلان ساوی را گرفته و تتمه بیهقی را پس از آن گذارده و این سومی را خود نوشته است و شاید کتاب دیباچه ای داشته و نویسندگان آن را برداشته اند. اینک چند نکته ای درباره صوان الحکمة و سجستانی میاورم: 1. خزرجی (1: 9 ـ 15 ـ 57 ـ 104 ـ 186 ـ 322) از تعالیق حکمیة سجستانی آورده است. قزوینی (ص 28) این را جز صوان الحکمة میداند16. 2. از سخن طاش کبری زاده در گذشته 962در مفتاح السعادة و مصباح السیاده (1: 235 و 217) بر میآید که او «صوان الحکمة» و «تاریخ الحکماء» صاعد را دیده است. 3. چلبی در زیر عنوان طبقات الحکماء از «صوان الحکم» و «صواب الحکمة» یاد نمود و همچنین از «صوان الحکمة» تألیف ابن صاعد (ابی القاسم صاعد بن احمد قرطبی) و امام محمد شهرستانی در گذشته 548 و از «صواب الحکمه تألیف ابی جعفر بن بانویه ملک سجستان» (بنقل از شهرزوری) یاد نمود. طبقات الاطباء و الحکماء: از ابن جلجل ابی داود سلیمان بن حسان اندلسی که در 377 ساخته است. چاپ فوأد سید در قاهره بسال 1955، خزرجی (1: 21 ـ 27 ـ 49 ـ 77 ـ 80) از این کتاب آورده است. طبقات الامم: از قاضی ابی القاسم صاعد بن احمد اندلسی (420 ـ 462) که در مصر در مطبعة السعادة و در بیروت بسال 1912 چاپ شده و او در آن از ابن جلجل بهره برده است. در آن از سال 448 و 450 و 456 و 458 یاد شده است (ص 135 ـ 129ـ 136 ـ 132 چاپ مصر) خزرجی (1: 36 ـ 37 ـ 43 ـ 47 ـ 51 ـ 57) از آن یاد کرده است. ترجمه سید جلال تهرانی از آن در گاهنامه سال 1310 بچاپ رسیده است17. العقد الفرید فی تاریخ بعض الحکماء المتقدمین والمحدثین: نسخه مورخ پایان رمضان 995 در بصره (موزه بریتانیا ش Add 22365) و ترجمه آن (شماره Or5410 همین موزه)18 در این کتاب سرگذشت فیلسوفان یونانی و اسلامی تا شیخ اشراقی آمده و در آغاز و انجام درست مانند نزهة الارواح شهرزوری نسخه 856 دانشگاه می باشد و در دیباچه نامی از مؤلف برده نشده است. از سنجیدن این نسخه با ترجمه نزهه ازدری (کنز الحکمه) برمیاید که نسخه دانشگاه هم العقد الفرید باید باشد. نسخه شماره 558 مجلس بنام مدینة الحکماء و شماره 4086 (14 تاریخ) استانه قدس وقف 1067 هم همین است و سرگذشت امام رازی را افزوده دارد. عیون الانباء فی طبقات الاطباء: از ابن ابی اصیبعه (600 ـ 668) که در 643 ـ 667 ساخته است. چاپ اگوست مولر در قاهره بسال 1299 ـ 1300 (1182) و او ذیل و فهرستی هم برای آن ساخته و در گونسبرگ بسال 1884 بچاپ رسید19. فصول من ارسطو الی اسکندر: (ایاصوفیا ش 2821 ـ فهرس المخطوطات المصورة ش 28). الفهرست: از ابن ندیم ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحق بغدادی شیعی معتزلی (297 ـ 385) تألیف 377 و پس از آن تا نزدیک 380، گوستا فلوگل Gustav Flugel 25 سال درباره آن کار کرده و به نسخه های وین و پاریس و لیدن نگریست و بچاپ آن پرداخت ولی نیمه کاره درگذشت و J. Roediger و Augst. Mueller در لایبتسیک بسال 2 ـ 1871 این چاپ را پایان رساندند. در مصر نیز بسال 1348 از روی چاپ فلوکل بچاپ رسید20 شیخ طوسی در فهرست در بسیاری از جاها مانند ص 41 و 42 و 48 و 68 و 70 و 84 و 89 و 97 و 103و 116 و 125 و 133 و 189 چاپ نجف بسال 1356 از آن بهره برده، ابن شهراشوب در معالم العلماء (ش 969) سرگذشت او را آورده است.ابن نجار در ذیل تاریخ بغداد و یاقوت در معجم الادبا نیز سرگذشت او را آورند. ابن خلکان (1: 15) و ابن حجر در لسان المیزان و قفطی در تاریخ الحکماء سرگذشت بسیاری از دانشمندان را از او آوردند. مامقانی در تنقیح المقال هم از فهرست بهره برده است. خاور شناس ریتر H. Ritter بدو نسخه دیگر جز نسخه های فلوگل برخورد و روشن ساخت که باید در چاپ آینده بآنها نگریست. دکتر محمد حسین چنانکه در مجلة الثقافة نوشته است از انجمن تألیف و ترجمه و نشر درخواست که کتاب را از روی دو نسخه ریتر باز چاپ برسانند. فوک هم در ارمغان علمی ص 52 می نویسد که من دیری است که بر سر این کتاب کار میکنم و چاپ آینده من بر اساس دو نسخه شهید علی پاشا و چستربیتی قرار خواهد گرفت. نسخه چستربیتی (c. 110) Chester Beatty در 119 برگ است در کاغذ کهن به اندازه 5/15 × 22 در 25 س 12/1 ×5/18 بخط نسخ کهن و میان برگهای 8 و 9 افتادگی دارد گویا باندازه ده برگ ( از س 24 ص 14 تا س 13 ص 29 چاپ فلوگل) نسخه بگواهی نویسنده آن از روی دستور و خط مؤلف نوشته شده و با آن مقابله شده است. نسخه گویا در زمان مؤلف نوشته شده و در بسیاری از جاها سفید گذارده شده مانند نسخه اصل و تا پایان چهارمین مقاله (ص 172 چاپ فلوگل) است و در برگ 106 مقاله پنجم فن نسخستین درباره معتزلیان و مرجئیان آغاز می شود. آغاز نسخه چستر بیتی مانند نسخه های دیگر است و از آنها است نسخه ش 1135 کوپرولو مورخ ع 2/600، این نسخه چستربیتی از آن احمد بن علی مقریزی (درگذشته 845) بوده است در 821 و 825. چاپی که فلوگل کرده است در فن یکم مقاله 5 در تاریخ معتزلیان کم دارد (ص 172) و این افتادگی پنچ بار از روی نسخه های گوناگون بچاپ رسیده است: 1. در مجله خاور شناسی اتریشی (وین) (WZKM) (Die kunde des Morgan Landes) جزو 4 ص 217 ـ 235 سال 1890 چاپ هوتسما Th. Houtsna از روی نسخه لیدن (گولیوس 159) که از روی نسخه ش 691 حکیم اغلوعلی پاشا مورخ 811 گ 109 ب 110 نوشته شده است21. این بخش از روی همین چاپ در پایان چاپ مصر آمده است. ولی پیداست که آنچه هوتسما چاپ کرده است گزیده ایست از این بخش (تاریخ معتزلیان) چنانکه در نسخه چستربیتی می بینیم. 2. دکتر ژ فوک J. Fuck در مجله خاورشناسان آلمانی ZDMG شماره 15 (ص 21 ـ 302) گفتاری در این باره دارد و در همین مجله شماره 90 ص 298 ـ 321 از روی نسخه شماره Tonk (راجپوتانا) بندهایی مربوط بهمین بخش از تاریخ معتزله را بچاپ رساند با افزوده هایی از کتاب لسان المیزان و تاریخ بغداد و میزان الاعتدال و تهذیب التهذیب و کتابهای دیگر. 3. در ارینتل کالج میگزین حصه اول جلد 20 عدد فبروری 1944 ش مسلسل 76 ص 57 ـ 97 در مقاله «کتاب الفهرست کی ملحقات » از فضل الرحمن ترجمه همین گفتار فوک در ZDMG ش 90 هست. 4. آربری A.J. Arberry در مجموعه انجمن بررسیهای اسلامی شماره 1(دوره 11) سال 1949 ص 19 ـ 45 از روی نسخه چستربیتی گزیده ای از این بخش تاریخ معتزلیان را بانگلیسی با دیباچه ای درباره این نسخه و اختلافی که میان آن و چاپ فلوگل هست دیباچه این بخش در پیدایش اعتزال و با سرگذشت جاحظ (متن عربی) آورد. 5. دکتر J. Fuck در ارمغان علمی دکتر محمد شفیع چاپ لاهور 1955 ص 51 ـ 74 از روی نسخه چستربیتی سرگذشت دانشمندان معتزلی بجز سرگذشت جاحظ را بچاپ رسانده است. این بخش که در نسخه چستر بیتی است در دو چاپ آربری و فوک رویهمرفته نشر شده است. فوک می نویسد که از سنجیدن نسخه چستربیتی شماره 1934 شهید علی پاشا بر میآید که ایندو نسخه از یک نویسنده و او در آغاز هر مقاله ای می نویسد که من از روی نسخه مؤلف این را نوشته ام اگر چه آربری می نویسد(21) که نسخه چستربیتی نوشته سده 5 و بسیار کهن است. این دو نسخه کامل کننده یکدیگر هستند و در چاپ آینده باید باین دو نسخه اعتماد نمود، و در هر دو در بسیاری از جاها مانند اصل مؤلف سفید و ناتمام گذاشته شده و نویسنده این نسخه خواسته است دستور و اصل مؤلف را درست همچنانکه بوده است نشان دهد. فهرست اسامی الحکماء والمتألهین القدماء والسلامیین: بترتیب تهجی و بفارسی و مبسوط و جز محبوب القلوب است. شیخ عباس قمی نسخه آن را داشته است. (مصفی المقال ص 198). کتاب ابی علی قبانی: (سده 3) خزرجی (1: 143 ـ 160 ـ 169 ـ 189) از آن عباراتی آورده است. کتاب امونیوس فی آراء الفلاسفة باختلاف الاقاویل فی الباری جل و علا: (ایاصوفیا 4/2450 سده 8 گ 107 ـ 135، فهرس المخطوطات المصورة ش 301). کتاب بطلیموس الی غلس فی سیرة ارسطوطالیس و خبره و وصیته: خزرجی (1: 54 ـ 67) و قفطی (ص 32) از آن آورده اند. در کتاب Systéme d` Aristote از L. Robin چاپ 1931 پاریس ص 11 ـ 23 و کتاب Les Listes anciennes des ouvrages d`Aristote از P. Moraux چاپ 1951 پاریس فصل 6 ازین بطلمیوس و فهرست او که خزرجی و قفطی آورده اند گفتگو شده است. کتاب الحکمة و الحکماء فیه نصایح افلاطون و ارسطاطالیس و سقراط و فیثاغورس: (دار الکتب ش 385 ـ فهرس المخطوطات المصورة ش 302 ، نیز ص 457 الفهرست التمهدی للمخطوطات المصورة چاپ استنسیل جامعة الدول العربیة). کتاب فیه آراء الحکماء فی الطبیعیات و فیه الآراء و الکلمات الروحانیة للمتقدمین: (ایاصوفیا ش 2/2450 گ 72 ـ 101، فهرس المخطوطات ش 312). کتاب قینون (فئیون) ترجمان: (سده 3و 4) در فهرست (ص 341) و کتاب خزرجی (1: 123 ـ 124 ـ 126 ـ 127ـ 128 ـ 135 ـ 136 ـ 138) از او یاد شده و خزرجی بنام و قفطی بی نام سرگذشت بسیاری از پزشکان عصر عباسی را از کتاب او آورده اند. الکلم الروحانیة فی الحکم الیونانیة: از ابی الفرج علی بن حسین بن هندوی قمی طبری استرابادی (درگذشته 420) چاپ مصطفی القبانی در قاهره بسال 1313 / 1900 از روی نسخه مورخ 707 ظاهریه دمشق22، بروکلمن (1: 24 و پیوست 1: 426) از سه نسخه ای از آن یاد کرده است: پاریس 5139، ایاصوفیا 2452، فاتح 4041. ثعالبی و باخرزی و بیهقی و یاقوت از این دانشمند فیلسوف ادیب یاد کرده اند. او را رساله ایست که برای ابی علی رستم بن شیرزاد ساخته است (مجلس ش 33/ 644). کلمات افلاطونیة: (دانشگاه استانبول ش 1458 گ 211 ـ 219 ـ فهرست المخطوطات المصورة ش 324). الکلمات الافلاطونیة الحاویة للنصایح و الآداب العلیة یا الفقر الافلاطونیة فی الحکمة الیونانیة: (دانشگاه استانبول ش 1458 گ 219 ـ 224 ـ فهرست المخطوطات المصورة ش 325) کنوز الودیعه من رموز الذریعه الی مکارم الشریعة: ترجمه ذریعه راغب است برای شاه شجاع (760 ـ 876) و در پایان آن ذیل است در سه نمط در حکم تازیان و اندرهای یونانیان و ایرانیان و در همه اینها در آن از جاویدان خرد بهره برده شده است. این کتاب بخش ترجمه آن در اواخر ج 1/764 و فصل اخیر یا ذیل آن در دهه سوم ج 1/768 بپایان رسید. (ذیل ریوش 146 ـ پاریس ش 737 ـ 738 ـ بادلیان ش 1450 ـ دانشگاه تهران ش 394 ـ فهرست آن از نگارنده ص 670 ـ نسخه ش 436 نصییری) ماثر الملوک: از خواند امیر است که بنام امیر علیشر نوشته است و سخنان پادشاهان و امامان و فیلسوفان را در آن آورده است23. مجالس المؤمنین: تألیف در لاهور در 1 رجب 998 تا 23 ذی قعده 1010 از قاضی نور الله شوشتری که در مجلس هفتم سرگذشت فیلسوفان شیعی را آورده است.24 المجتنی: از ابی بکر محمد بن الحسن بن دریدازدی بصری (223 ـ 321) دکن 1362 (ص 56 ـ 59 و 78 ـ 95). مجموعة تحتوی علی حکم و رسائل للحکماء والاقدیمین: نسخه کتابخانه کوپریلی در ترکیه شماره 1607 در 202 گ که در فهرست المخطوطات المصورة بشماره 336 فلسفه و منطق از آن یاد شده و رساله های مندرج درآن هر یک بشماره جداگانه در این فهرست بر شمرده شده است: 1. نوادر فلسفیة گ 1ـ 10 (ش 388). 2. نوادر الحکماء جمع حنین بن اسحاق گ 11 ـ 47 (387). 3. وصیة افلاطون لارسطاطالیس گ 11 ـ 47 (390). 4. رسالة مما نقله الکندی من الفاظ سقراط گ 48 ـ 51 (201). 5. رسالة مما جمعه حنین من الفاظ الفلاسفة فی الموسیقی و نوادر اخری للحکماء گ 52 ـ 65 (200). 6. فضائل النفس لارسطو ترجمة ابی قرة اسقف حران لذی الیمینیین طاهر بن الحسین گ 66 ـ 73 (298). 7. نوادر الحکماء جمع حنین بن اسحق گ 74 ـ 77 (376). 8. رسالة ارسطاطالیس الی الاسکندر فی السیاسة العامیة گ 78 ـ 110 (94). 9. رسالة ارسطاطالیس الی الاسکندر فی سیاسة المدن گ 127 ـ 136 (26 سیاسة و اجتماع). 10. رسالة الاسکندر الی ارسطاطالیس یستدعیه الکتابة الیه فی تدبیر الملک و سیاسته گ 137 ـ 138 (27 سیاسة واجتماع). 11. رسالة ثامسطیوس الحکیم الی یولیان الملک فی السیاسة و تدبیر المملکة گ 138 ـ 145 (104). 12. فصول من حکماء الفرس گ 156 ـ 166 (286). 13. کتاب الاسکندر الی والدته گ 166 ـ 168 (299). 14. رسالة ارسطاطالیس الی الاسکندر بن فیلبوس الیونانی گ 182 ـ 189 (93). 15. رسالة الاسکندر الی ارسطاطالیس یستطلع رایه فی مثل من ظفر به من اولاد الملوک بفارس و مقاطعات اخری گ 190 ـ 194 (28 سیاسته و اجتماع). محبوب القلوب: از قطب الدین محمد بن شیخ علی بن عبدالوهاب شریف دیلمی اشکوری گیلانی لاهیجی زنده در 1075 و 1097. نسخه مجلس شماره 920 فهرست نشده در صندوق، نسخه سپهسالار شماره 195 صدر، نسخه مورخ روز پنجشنبه 26 ذی قعده 1095 بخط برادر اشکوری قاضی عماد الدین محمود لاهیجانی و بخط برخوردار لاهیجانی برای میرزا سیدی و زیربیه پیش گیلان. نیمه نخستین آن را که در تاریخ فیلسوفان یونانی است حاجی میرزا نصیر گیلانی [در تهران] بسال 1317 ق بچاپ رساند. یکی از مریدان حاجی محمد حسن نایینی یا مروی آن را ترجمه کرده است25. مختار الحکم و محاسن الکلم: از ابوالوفاء محمود الدولة امیر مبشر بن فاتک آمری تألیف 445 26. چاپ بدوی در مادرید بسال 1377 از روی نسخه های ش 3249 نوشته 658 و ش 2598 نوشته 658 احمد ثالث و ش 2900 مکرر ایاصوفیا و ش 8691 شرقی از سده 8 و بنام منثور الحکم در موزه بریتانیا و ش quarlo 785 بنام آداب الحکماء (Lee 40) در برلین که اکنون در توبینگن است و ش 515 فارنر بنام مختار الحکم و محاسن الکلم نوشته 13 شوال 660 در لیدن (1487). این کتاب بلاتینی و اسپانیایی و فرانسوی و پرونسالی و انگلیسی ترجمه شده و این ترجمه ها بچاپ رسیده است. ابن فاتک در این کتاب خواننده را در چندین جا به «تاریخ کبیر» خود باز میگرداند مانند ص 239 و 240، بدوی باین نکته ننگریسته و از این کتاب بزرگ او یادی ننمود. خزرجی (1: 9 ـ 16 ـ 21 ـ 28 ـ 30 ـ 38 ـ 41 ـ 43 ـ 47 ـ 50 ـ 57 ـ 82 ـ 85 ـ 87 ـ 89) از مختار الحکم آورده است. مختصر تاریخ الدول: از ابی الفرج غریغوریوس بن العبری (623 ـ 685). در اروپا و بیروت بچاپ رسیده است. مسالک الابصار فی ممالک الامصار: از شهاب الدین ابو العباس علی بن یحیی بن فضل الله عمری (م 749) نسخه ایاصوفیا و برلین و پاریس و جاهای دیگر که یاد آنها در فهرست بروکلمن آمده است (پیوست 2: 175 و فهرست نامهای آن). مطرح الانظار فی تراجم اطباء الامصار: از فیلسوف الدوله عبدالحسین بن محمد حسن زنوزی تبریزی چاپ 1334 تبریز27. المقابسات: از ابوحیان توحیدی چاپ هند دو بار و مصر بسال 1248. مقالات الحکماء: در آن سخنان افلاطون در نوامیس و گفته های ارسطو در نامه ای که باسکندر نوشته است و گفته های اسکندر رافرودیسی در کتاب المبادی و سخنان علی بن الحسین (ابن هندو) و ابوالفضل ابن العمید آمده است (سپهسالار ش 5/2912). مقالة فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس و بعض مالم یترجم من کتبها الی علی بن یحیی المنجم و مقالة فی ثبت الکتب التی لم یذکر ها جالینوس فی فهرست کتبه: از حنین بن اسحاق عبادی (خزرجی 1: 198) ابن ندیم (ص 490) از «کتاب ذکر ما ترجم من الکتب مقالتان» از او یاد کرده و خود او در سرگذشت جالینوس (نیز قفطی ص 90) از «فهرست کتب جالینوس الذی عمله حنین الی علی بن یحیی» هم یاد نمود قفطی (ص 120) از «کتاب استخراج کمیته کتب جالینوس الی ابن المنجم» یاد نمود. این فهرست کتب جالنیوس را بر گشتراسر در 1932 چاپ کرده است. در مجموعه کتب جالینوس هم رساله ای در فهرست کتابهای او از خود او دیده می شود28 و در مجموعه ای از کتب جالینوس (سته عشر و جز آنها) رساله ای از خود او درباره فهرست تألیفات او خوانده ام. مقالة فی زهد الحکماء و سیرة القدماء: سرگذشت فیثاغورس و سقراط است گرفته از حنین بن اسحاق بعربی (فهرست دانشکده ادبیات ص 307). الملل والنحل: تألیف 521 از ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی شافعی شیعی باطنی (479 ـ 548). مناقب الاطباء: تألیف 423 از ابوسعید عبیدالله بن جبرئیل بن عبیدالله بن بختیشوع در گذشته چهارصد و پنجاه و اندی که خزرجی (1: 75 و 76 و 77 و 140 و 148 و 187) از آن یاد کرده و آورده و اکنون در دست نیست. قفطی (ص 88 ـ 89) از رساله دیگر او درباره جالینوس یاد میکند و میگوید که آن را از روی تاریخ هارون بن غرون راهب ساخته است. المنتخبات المطلتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکما: اصل تألیف پس از 624 از جمال الدین ابو الحسن عل بن یوسف قفطی (568 ـ 636) و گزیده از محمد بن علی بن محمد خطیبی زوزنی نیشابوری در رجب 647 که دو بار بچاپ رسید: یکی چاپ 1913 لایبتسیک دومی 1326 مصر29 در کتابخانه ینی جامع نسخه ای از آن بشماره 854 بنام روضة العلماء فی تاریخ الحکماء هست که در 982 نوشته شده و در آن آمده که گردد آورده نواده قفطی است. کتاب قفطی را ابن ابی جمرة بن عبدالله بن اسعد ازدی مختصر کرد (چلبی در طبقات الحکماء یا صنوان الحکمه). این کتاب را در روزگار شاه سلیمان صفوی بفارسی در آوردند و ترجمه در 4 ج 1/1099 بپایان رسیده است ازین ترجمه چند نسخه ای می دانم که هست: مجلس ش 535 و 536، آستان قدس ش 10 تاریخ، سپهسالار ش 1559، واتیکان ش 133 فارسی (رسی ص 137). نزهة الارواح و روضة الافراح: از شمس الدین محمد بن محمود شهرزوری نگارنده الشجرة الالهیة در 680 و زنده در 687 که در آن بیشتر عبارات صنوان الحکمة و تمة بیهقی را آورده و از فهرست ابن ندیم و طبقات الامم صاعد اندلسی و مقابسات توحیدی نیز بهره برده است. در پایان آن سرگذشت شیخ اشراقی است و امام رازی تا میرسد به بستی (ترجمه دری). بدوی در دیباچه مختار الحکم (ص 11) می نویسد که شهرزوری در 648 درگذشته است. فواد سید در دیباچه طبقات الاطباء والحکماء ابن جلجل (ص کو) می نویسد که او در سده 7 در گذشت (نیز کربین در دیباچه فرانسوی حکمة الاشراق ص 59). نسخه ها: لیدن Code arabe 64 (1488)بنام مبشر بن فاتک ـ ایا صوفیا 2128 ـ اسعد 5/3804 ـ ینی جامع ش 908 (سده 9) ـ راغب ش 990 (سده 12) ـ فاتح 4516 (سده 11) ـ حمیدیه 1447 مورخ 753 ـ منچستر 430 ـ دیوان هند 4613 ـ سالار جنگ حیدر آباد هند ش 4089 مورخ 97230 ـ موزه بریتانیا 601 و 688 ـ برلین ش 10055 (Mss oct 217) و 10056 (Ldbg. 430) که در فهرست اهلورث (9: 459 ـ 460) بنام نزهه آمده ولی این دو مانند نسخه ش 856 دانشگاه است و باید العقد الفرید باشد. نزهه را مختصریست: نسخه عمومیه ش 5573 (ش 460 فهرس المخطوطات). ترجمه نزهه بفارسی از مقصود علی تبریزی در هند بسال 1011 در موزه بریتانیا هست ش Or 4658/I و آصفیه 686/212 : 1 و 111/332 نیز کمبریج ذیل 232 و دیوان هنداته 7/614 و بنگال 5/274 و ذیل فهرست موزه بریتانیا ش 100 و ش 427 دانشگاه و ش 85 ب دانشکده ادبیات (ص 126 فهرست)، آنرا ترجمه گزیده ای هم هست: نسخه ش 1/283 و 15/1038 دانشگاه. نیز ترجمه گزیده ای هم هست: نسخه ش 1/283 و 15 / 1038 دانشگاه. نیز ترجمه نسخه ش 160 کتابخانه ملی تهران. ضیاء الدین دری هم آن را بنام کنز الحکه بسال 1316 خ در دو جلد ترجمه و چاپ کرده است31. نصایح الحکماء للاسکندر: نسه ش 46/ 4894 نور عثمانیه در یک صفحه (قنوانی ش 255 ـ مهدوی 119). نوادر الفلاسفة و الحکماء و آداب المعلیمن القدماء: از ابی زید حنین بن اسحاق ترجمان عبادی حیری بغدادی (194 ـ 7 صفر 264). نسخه مورخ ذی قعده 595 کتابخانه اسکوریال مادرید ش 756 (ش 760 کنونی ) نسخه مورخ روز آدینه 7 محرم 506 کتابخانه مونیخ شماره 651 32 خزرجی در عیون الانباء از آن یاد کرده و عبارتهایی از آن آورده است (1: 28 ـ 29 ـ 47 ـ 51 ـ 57 ـ 61 ـ 62 ـ 63 ـ 88 ـ 89). در صفحه عنوان نسخه اسکوریال چون آمده است «کتاب آداب الفلاسفه ـ لمحمد بن علی بن ابراهیم بن احمد بن محمد الانصاری عفا الله عنه بمنه ویمنه» گویا می پندارند که کتاب تألیف او است پیداست که نسخه از آن او بوده و چنین چیزی در آن نوشته است. ک. مرکله K.Merkle این کتاب را از روی نسخه مونیخ بالمانی در آورده و در لایبتسیک بسال 1921 بچاپ رساند. نسخه اسکوریال مادرید ترجمه ای دارد باسپانیایی کهن بنام Proverbois Buenos و این ترجمه در مجموعه هرمن کنوست H.knust در 1879 بچاپ رسید. از ترجمه حبشی آن کرنیل Coril نمونه ای در لایبتسیک بسال 1875 در رساله دکترای خود آورد. ترجمه عبری آن (از بهود ابن سلومون حزیزی) رالوونتال Loewenthal فرانکفورت بسال 1896 بچاپ رساند33. نسخه ای کهن از نوادر حنین بن اسحاق در دانشگاه (2165) هست که جز دو نسخه مادرید و مونیخ است و یک دهم آنها هم نمیشود و این نسخه در خور بررسی جداگانه ایست. النوادر من کلام الفلاسفه: سخنان فیلسوفان یونانی است و پاره از آن هم از حنین بن اسحاق میباشد (دانشگاه س 2103). نوادر الفلاسفه: (نسخه سپهسالار ش 32/ 1216). الوافی بالوفیات: از صلاح صفدی نسخه احمد ثالث 2920 که تاکنون چهار جلدی از آن بچاپ رسیده است. این هم گفته شود که در بسیاری از کتابهای تاریخ عمومی و سرگذشت نامه های فارسی و عربی سرگذشت فیلسوفان هست، در اینجا از یک کتاب یاد میشود: غرر اخبار الملوک و سیرهم وآدابهم وحکمهم: از ابومنصور حسین بن محمد مرغنی غورستانی34 معاصر مأمون بن مأمون خارزمشاه بنام ابوالمظفر نصر بن ناصر الدین ابی منصور سبکتگین درگذشته 412 در سرگذشت پادشاهان ایران از کیومرث تا یزدگرد شهریار و فرمانروایان مصر و اسرائیل و عرب و روم و هند و ترک و چین و اسلام تا محمود سبکتگین و سخنان آنها گویا تألیف 408 ـ 412، جلد نخستین این کتاب را بنام غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم زوتبنرک H. Zotenberg با ترجمه فرانسه در پاریس بسال 1900 بچاپ رساند و از ابو منصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی دانست. در این کتاب سخنان اسکند و سرگذشت او هست. *** از سنجیدن این کتابها با یکدیگر چنین بدست میاید که نخست کتاب حنین و پسر او است و سپس نوشته های سجستانی آنگاه نگارش این جلجل و این ندیم و عامری و ابوحیان و ابن فاتک و سپس شهرستانی و بیهقی و قفطی و خزرجی و شهرزوری و کتاب العقد الفرید آنگاه مختصری که ما بچاپ می رسانیم. پس از همه اینها محبوب القلوب است که درست همان نزهه شهرزوری است با فزونی و کاستی. در اینکه خزرجی گذشته از سخنان دیگران از قفطی هم گرفته و کتاب خود را پس از دیدن کتاب او بسط داده است شکی نیست ولی گویا از تتمه بیهقی آگاه نبوده است. کتاب شهرزوری که روشن است از روی منتخب صوان الحکمة و دو ذیل آن ساخته شده و او خود هم از بیهقی یاد میکند. من در فهرست دانشگاه (ص 706) تا اندازه ای طرز کار او را روشن ساخته ام ولی نمی دانیم که العقد الفرید پش از آن نوشته شده یا پس از آن. بیهقی گویا در تألیف کتاب خود استقلال دارد و مانند شهرزوری از دیگران نگرفته است. اما شهرستانی در بخش سرگذشت فیلسوفان ملل و نحل چنانکه امام رازی هم در مناظرات (ص 25) گفته است از صوان الحکمة سجستانی بهره برده است. گزیننده از صوان الحکمة و سازنده ذیل دوم که باید معاصر سهروردی باشد چنانکه دیده ایم (برخلاف گمان قزوینی ص 45) غضنفر شهید میان سالهای 678 و 692 و زاده در 624 نیست چه او در تعلیقات و حواشی (نسخه لیدن) در سرگذشت ابوالعلا صاعد مینویسد: «قد اطنب صاحب الرسالة فی وصفه». اینک سخن ابن المحارب حسن بن اسحاق بن محارب قمی فیلسوف شیعی معاصر دیلمیان و ابن العمید که بدو مینازیده است میآورم تا آشکار شود که پیشینیان ما بی اندازه سخنان فیلسوفان یونانی ارج می نهادند در مجلس هفتم مجالس المؤمنین در سرگذشت او چنین آمده است: «او عالم بقوانین سیاست بود و مروت و عفاف درو غالب بود و بسیاری از نوادر حکمت اهل یونان و سیر و احوال ایشان را حفظ کرده بود و میگفته که اینها پاره های زراند، و همچنین جمیع فقرات ارسطو را که در سیاست نوشته و باسکندر فرستاده یا بمشافهه باو گفته حفظ داشت و میگفت که کار زمانه منتهی شده بقوانین و رسومی که خارج است از آنچه آن حکیم جهت آن پادشاه رسم کرده بود و این بنا بر آنست که مردم خلع ربقه دین کرده و رشته حیا را که مانع از گمراهی و مسارعت و تباهی است گسسته اند و ظاهر است که زمانی که اهل او از شعار دین و حلیه عقل و علاقه حیا منسلخ باشند در غایت فساد خواهد بود اصلاح آن بجز شمشیر نیز نتوان کرد». *** نسخه رساله ای که اینک طبع میشود( مختصر فی ذکر الحکماء الیونانیین و الملیین با مقدمه و تصحیح محمد تقی دانش پژوه) در کتابخانه اسکوریال مادرید در مجموعه ایست بشماره 653 عربی و در این مجموعه چنانکه در فهرست عربی کتابخانه اسکوریال آمده است35 سه کتاب است: 1. شرح ماسوی المنطق من المختصر الموسوم بالهدایة للامام اثیر الحق و الدین الابهری از مولانا زاده احمد بن محمود هروی خرزیانی (چلبی ستون 2028) که چنین آغاز میشود: باسمک اللهم یا اهل الحمد و الثناء و یا ذالعظمة والکبریاء. و انجام آن چنانکه در عکس نسخه دیده میشود چنین است: ویدخل من یشاء فی رحتمه بمزیایا الطول ولاکرام انه البر الرحیم و الجواد الکریم (تم الکتاب علی یدی ... حسن بن الحسن الموقانی الدشتاوندی ... فی بلدة شماخی ... فی المدرسة الجلالیة ... سنة تسع واربعین و ثمانمائة). نسخه شماره 704 این فهرست هم همین شرح است. 2. همین مختصر فی ذکر الحکماء والملیمین که از شیث تا سرگذشت خواجه طوسی را دارد و از مرگ او در سال 672 در آن یاد میشود. 3. حاشیه برهمان شرح یاد شده (شماره 1) و چنین است آغاز آن: قوله یکشف لهم عن وجوه الخ، لوطرح قوله «لهم» لکان ادل علی مدح شرح. شماره دوم و سوم بهمان خط شماره یکم است ولی تاریخ ندارد. این رساله که چاپ می شود در ترتیب درست مانند مختار الحکم ابن فاتک و تتمة بیهقی و العقد الفرید و نزهة الارواح شهرزوری تا سرگذشت امام رازی است و سرگذشت برخی از فیلسوفان را که در آنها آمده است ندارد و پس از سرگذشت رازی از چند فیلسوف دیگر هم در آن یاد گردید. ۱. ابن ندیم ص ۴۳۹ و ۴۱۲ و ۲۲۹ ـ تتمه صوان الحکمة چاپ لاهور ص ۹ و ۱۷۷ و چاپ کرد علی ص ۲۲ حاشیه ۲ ـ دیباچه چاپ فردوس الحکمه ص ۱ ـ تاریخ طبرستان ص ۸۲ ـ ۹۱ ـ ۱۳۰. ۲. نیز بنگرید به: ذریعه ۱: ۳۴ و خاندان نوبختی اقبال ص ۳۶ ـ ۱۴۰ ـ دیباچه تبصره ساوی ص ۲۵. ۳. دیباچه بدوی بر الحکمة الخالدة ص ۴۲. ۴. نیز: گاهنامه سال ۱۳۱۰ ص ۱۱۱ ـ ذریعه ۳: ۲۹۶. ۵. فواد سید در دیباچه ابن جلجل ص که ـ ذریعه ۳: ۲۷۳. ۶. ذریعه ۵: ۷۸ ـ فهرست دانشکده ادبیات ص ۱۵۲ ـ فهرست کتب فارسی مشار ص ۴۷۶ ـ کمامة الزهر و فریدة الدهر ص ۲۵۰ چاپ ۱۳۴۰ مصر ابن مسکویه از عبدالعزیز عزت ص ۱۳۲ و ۱۳۶. ۷. ریو ۳: ۱۰۳۴ ـ مجلس ۲: ۳۱۹ ـ ذریعه ۷: ۲۲۶ـ مصفی المقال ص ۲۵ و ۷۳ ـ استوری ۱: ۱۱۱۰ ـ فهرست دانشگاه از نگارنده ۲۴۴۲ ـ فهرست دانشکده ادبیات از نگارنده ص ۲۲۵. ۸. استوری ۱: ۱۱۰۶. ۹. نیز بنگرید به فهرست دانشگاه از نگارنده ص ۱۲۳۹. ۱۰. استوری ۱: ۱۱۹ ـ ریو ۲: ۸۷۳. ۱۱. نیز بنگرید به: ابو حیان التوحیدی، سیرته، آثاره از عبدالرزاق محی الدین ص ۲۵۲. ۱۲. این نسخه از آغاز افتاده و در پایان هم این عبارت نیمه کاره گذارده شده است. ایکاش نسخه کامل می بود شاید ما از آن بهره بیشتری می بردیم. ۱۳. استوری ۱: ۱۱۱۰ ـ طوس ۳: ۷۸ ش ۱۷ تاریخ. ۱۴. بنگرید: فهرس المخطوطات المصورة، التاریخ ش ۵۶۹ ـ ۷۹۱ ـ ۸۳۲ ـ ۹۷۳ ـ ۱۲۵۸ ـ بروکلمن ۱: ۳۲۴، ذیل آن ۱: ۳۷۸ و ۵۵۸ و ۵۸۶ ـ دیباچه آثار علوی از نگارنده ص ۱۰. ۱۵. بیرونی در فهرست (ص ۲۹)نیز می گوید که در این سال ۴۲۸ به ۶۵ سالگی (۶۰ شمسی) رسیدم. ۱۶. شرح حال ابو سلیمان منطقی سجستانی از قزوینی چاپ ۱۳۵۲ پاریس ـ بروکلمن ۱: ۳۷۷ ـ ۳۷۸ پیوست ـ استوری ۱: ۱۱۰۴. ۱۷. گاهنامه سال ۱۳۱۰ ص ۱۰۵ ـ علم الفلک نالینو ص ۳۱۰ ـ ۳۳۲ ـ ۳۳۵. ۱۸. دیباچه تبصره ساوی ص ۴۹ ـ گفتار استاد مینوی در مجله دانشکده ادبیات س ۴ ش ۳ ص ۱۱ و ۲۳. ۱۹. علم الفلک نالینو ص ۶۴ ـ معجم المطبوعات ص ۲۷ ـ گاهنامه ۳۱۰ ص ۱۰۰ ـ ۱۰۲. ۲۰. علم الفلک عند العرب از کارلو نالینو چاپ ۱۲ ـ ۱۹۱۱ در رم ص ۴۸ ـ گاهنامه سال ۱۳۱۰ ص ۹۹ ـ المراجع العربیة از صاوی چاپ قاهره در ۱۹۵۶ ص ۳ـ ۳۵ ـ خزرجی ۱: ۵۷ ـ ۱۰۴ ـ ۱۷۵ ـ ۱۸۷ ـ ۲۰۷ ـ ۲۰۸. ۲۱. دیباچه رزنتال بر تاریخ الاطباء اسحاق ص ۳۷ ـ گفتار آر بری در مجموعه انجمن بررسیهای اسلامی جلد ۱ ـ ارمغان علمی. ۲۲. دیباچه الحکمة الخالدة ص ۳۹ و ۴۲ ـ معجم المطبوعات ص ۲۷۹ که می نویسد که در این چاپ آشفتگی و آمیختگی هست ـ خزرجی ۱: ۱۰۸ ـ ۳۲۳ ـ ۳۲۷ ـ تاریخ طبرستات ص ۱۰۱ و ۱۲۵ و ۱۲۸ و ۱۶۶ ـ فهرست مجلس ۲: ۴۰۰. ۲۳. مجلس (۲: ۳۷۰ ش ۱/۶۱۹). ۲۴. استوری ۱: ۱۱۲۹ ـ فهرست دانشگاه از نگارنده ص ۵۴۱. ۲۵. بنگرید به: امل الامل ص ۵۰۴ ـ روضات ص ۶۰۹ چاپ یکم نیز ص ۱۷۵ ـ نجوم السماء ص ۱۴۸ ـ توضیح المقال کنی ص ۶۵ ـ مصفی المقال ص ۱۹۸ و ۳۶۹ و ۴۱۶ ـ طرائق الحقائق ۳: ۲۸۷ ـ فهرست قزوینی ـ یادداشتهای قزوینی ۱: ۷۴ ـ دیباچه تبصره ساوی ص ۴۹. ۲۶. این تاریخ در ص ۴۲ دیباچه بدوی بر الحکمة الخالدة و ص ۷ دیباچه او بر مختار الحکم دیده میشود. فواد سید (ص که) درباره ابن فاتک می گوید: در گذشته ۵۸۹. ۲۷. مشار ص ۱۴۵۰. ۲۸. فهرست دانشگاه از نگارنده ص ۱و ۲۱ دیباچه. ۲۹. گاهنامه سال ۱۳۱۰ ص ۹۳ ـ علم الفلک نالینو ص ۵۲ ـ فهرست دانشگاه از نگارنده ص ۶۹۳ ـ استوری ۱ـ ۱۱۰۶. ۳۰. الفهرست التمهیدی للمخطوطات المصورة ص ۴۴۱ـ فهرست المخطوطات المصورة، التاریخ ش ۵۴۲ و ۸۴۸ و ۱۲۷۸. ۳۱. فهرست دانشگاه از نگارنده ص ۷۰۶ و ۶۹۴ ـ استوری ۱: ۱۱۰۷ و ۱۳۵۰ که نسخه های دیگری هم در آن از متن و ترجمه نشان داده شده است ـ دیباچه کربین بر حکمه الاشراق ص ۵۹ و ۶۹ ـ بروکلمن ۱: ۴۶۸ و ذیل آن ۱:۸۵. ۳۲. بدوی در دیباچه الحکمة الخالدة ص ۴۰ و ۴۱ و فواد سید در دیباچه طبقات الاطباء ابن جلجل ص کدو صلاح الدین مونجد در مجله معهد المخطوطات العربیة مجلد ۵ جزء ۲ ص ۲۳۲ از این دو نسخه یاد کرده اند. بدوی در دیباچه الحکمة الخالدة ص ۴۰ و ۴۱ و فواد سید در دیباچه طبقات الاطباء ابن جلجل ص کدو صلاح الدین مونجد در مجله معهد المخطوطات العربیة مجلد ۵ جزء ۲ ص ۲۳۲ از این دو نسخه یاد کرده اند. ۳۳. دیباچه بدوی بر الحکمة الخالدة ص ۴۰ ـ دیباچه او بر مختار الحکم ص ۲ و ۳۰. ۳۴. کسی باین نام فرمانده شاهزاده غیاث الدین غوری و جانشین او شهاب الدین بوده است. در یادداشتهای قزوینی ۲: ۴۶ هم این کتاب از ثعالبی دانسته شده است . ۳۵. Manuscrits arabes de l` Escurial تألیف H. Derenbourg چاپ ۱۸۸۴ پاریس ۱: ۴۴۳. فرهنگ ایران زمین ـ جلد هشتم ـ صفحه 283

متنی که در پی می آید ترجمه فارسی نوشتاری است کتابگزارانه از پروفسور ویلفرد مادلونگ درباره کتابی نوانتشار از پروفسور یوزف فان اس با عنوان «یکی و دیگر ]یعنی: خدا و همه اندیش ههای انسان در باب او [: ملاحظاتی در باب کتابهای ملل و نحل نگاشتی اسامی ». مادلونگ در این مقالۀ کوتاه ضمن ارائه ارزیابی کلی خود از کتاب فان اس، به مهمترین اختلاف نظرهای خود با او در باب مسائل مهم و وقایع سرنوش تساز و جنجا لبرانگیز صدر اسام نظیر مسأله جانشینی پیامبر )ص( و غصب خلافت و کشته شدن عثمان و اختلافات شیعیان و سنّیان در این مسائل اشاره می کند. پاره ای از دیدگا ههای همدلانۀ او با نظرگاه های شیعه در باب مسائل یادشده، از حیث ابراز آنها از سوی مورخ و پژوهشگری ب یطرف که نگاهی بیرونی به دو مذهب شیعه و اهل سنت دارد بسیار حائز اهمیت و شایان توجه است.