جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان کیهانی (حلقه) نام جریانی‌ست که حدود سه دهه از بنیان‌گذاری آن توسط آقای محمدعلی طاهری می‌گذرد و از دهه‌ی 80 شمسی در ایران رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است. این مکتب شامل آموزه‌های نظری و عملی‌ست که به گفته‌ی بنیان‌گذار آن بر کشف و شهود عرفانی مبتنی می‌باشد. در تعالیم نظری عرفان کیهانی، مباحثی پیرامون هستی‌شناسی، خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، معادشناسی و شیطان‌شناسی مطرح شده است. تعالیم عملی و روش سلوک عرفانی این مکتب بر اتصال به حلقه‌های متعدد شبکه‌ی شعور کیهانی (هوشمندی حاکم بر جهان هستی) مبتنی‌ست و هریک از حلقه‌ها کاربرد مخصوص به خود در جهت کمال و تعالی انسان دارند؛ از جمله اهدافی از قبیل ارتقای جسمی، ذهنی و روانی انسان، کنترل ذهن، تزکیه، دستیابی به آگاهی‌های کمال‌بخش، رسیدن به مقام انسان صالح، نیل به معرفت مناسک دینی و... برای حلقه‌ها عنوان شده است. از سوی دیگر از دهه‌های 60 و 70 میلادی شاهد شکل‌گیری و گسترش جنبش‌های نوین دینی و معنوی در غرب هستیم که گاه از فرهنگ بومی برخاسته‌اند و گاه ریشه در فرهنگی بیگانه نسبت به کشور میزبان دارند. از مقایسه‌ی تعالیم عرفان کیهانی با آموزه‌های دو جنبش نوین دینی و معنوی، یعنی جنبش عصر جدید و ساینتولوژی، و نیز مقایسه‌ی آن با تعالیم نظری و عملی عرفان اسلامی در جهت بررسی ریشه‌داری عرفان کیهانی در این مکاتب، روشن گردید که گرچه عرفان کیهانی با هریک از این مکاتب شباهت‌هایی دارد اما با توجه به تفاوت‌های چشمگیری که با آنها دارد، نمی‌توان حکم به ریشه‌داری عرفان کیهانی در این دو جنبش نوین دینی و معنوی و نیز عرفان اسلامی داد. همچنین به نظر می‌رسد عرفان کیهانی، جریان عرفانی جدیدی‌ست که به دلیل داشتن بیشترین شباهت با عرفان اسلامی، در مقایسه با جنبش‌های نوین دینی و معنوی غربی، می‌توان آن را برخاسته از بستر فرهنگی ایرانی- اسلامی دانست.

با توجه به گسترش عرفان‌های نوپدید که غالباً بدون هیچ پایه و اساسی و بر مبانی نظرات رهبران این فرقه عرضه می‌شود لزوم بررسی علمی، تاریخی و نوع نگاه نظرات آنان با برخی بزرگان عرفانی و رد این جریانات نوپدید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بر همین اساس «عقل» و «عشق» به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز انسان، همواره محل نزاع حکما و عرفا بوده است و بین عرفا نیز در تعیین حدود و ثغور این دو، معمولاً اختلاف نظر وجود داشته است که در این تحقیق (که به روش فیش-برداری و کتابخانه‌ای است و از روش تطبیقی ـ مقایسه‌ای استفاده گردیده) سعی شده جایگاه آن در عرفان نوپدیدی همچون عرفان شعور کیهانی (حلقه) و عرفان اسلامی با محوریت کتاب مرصاد العباد و دیگر آثار نجم‌الدین رازی (دایه) (که از اولین متون عرفانی به زبان فارسی به شمار می‌رود)، مورد بررسی قرار گیرد.محمدعلی طاهری پله عقل و پله عشق را دو پله پیش روی انسان می‌داند اما در بیان جایگاه این دو دچار عقل گریزی شده تا جایی که معتقد است عقل پیوسته با کارهایی که مناقع ملموس و مادی نداشته باشد مخالف است؛ اما نجم الدین رازی بر خلاف طاهری ارزش والای عقل و خردورزی را در جای خود پیش از ورود به آستانه عشق حفظ کرده و شأن و منزلتش را پاس داشته است. در عبارات او آمده است که عقل باید حیطه خود را بشناسد و اگر چه در قلمروهای دیگر چونان چراغی راهنمای سالکان تواند بود اما در کوی عشق نابیناست و آنجا سلطانی دیگر حکمرانی می‌کند.محمدعلی طاهری همچنین دنیای عشق به دور از حساب و کتاب عقلانی می‌داند و از آنجایی که دنیای عرفان را نیز همچون دنیای عشق می‌داند این دنیا را دنیا ماورا تکلیف می‌خواند زیرا دنیای عشق دنیای انجام وظیفه نیست. دنیای عشقی که طاهری ترسیم می‌کند با دنیای عشقی که نجم الدین رازی مرتبه پایانی آن را «فاعلم أنه لا اله الا الله می‌داند (که تازه ابتدای شریعت حقیقی است) بسیار متفاوت است چرا که عشق از نظر طاهری مزد اشتیاق مثبت انسان است در حالی که از نظر نجم الدین رازی اشتیاق و تمنا برای رهایی از تخم جسمانیت و عقل گرایی و ورود به عالم عشق کافی نیست.

بررسی ماهیت و ابهامات اساسی در «عرفان حلقه» است. عرفان حلقه نام گروهی است که تقریبا از نیمه دهه 1370 در ایران با مدیریت فردی به نام محمدعلی طاهری شروع به فعالیت نمودند و با تربیت افرادی به نام مستر، به صورت هرمی به تربیت عرفانی مردم پرداختند. یکی از اصول این عرفان، تاکید بر شعور کیهانی است که البته با نوع قرآنی آن تفاوت‌های اساسی دارد. نگارنده با فرض تحقق این شعور، تنها به بررسی ساختار اصلی این گروه پرداخته و کارآیی‌های آن‌را به مبحث دیگری موکول نموده است. عرفان حلقه ایده‌ای فرافرهنگی و برون‌دینی است که رنگی از فرهنگ‌های گوناگون بر آن نشسته و تعالیم هیچ‌یک از ادیان در آن اثری نگذاشته است. توسعه ایده عرفان حلقه نیز، مانند سایر «عرفان‌های نوظهور» به تغییر اسلام و حذف اعتقادات و مناسک اسلامی و ارایه اسلامی دیگر منجر خواهد شد.

درباره‌ی نسبت عرفان و سیاست دو دیدگاه کلان وجود دارد: یک دیدگاه میان این دو تمایز مطلق قائل است؛ دیدگاه دیگر بر هم‌پوشانی نسبی آنها حکم می‌کند. بر این اساس، در نگاه به اندیشه‌های نجم‌الدین رازی، این پرسش‌ها قابل طرح هستند که: نجم‌الدین رازی چه نسبتی میان عرفان و سیاست برقرار می‌کند؟ جایگاه حکمران خوب در عرفان سیاسی وی کجاست؟ از نظر وی، حکمران خوب چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟ نجم‌الدین رازی، عرفان را پدیده‌ای اجتماعی می‌داند که می‌کوشد در کنار خواص، عوام را نیز متحول سازد. از منظر وی، عوام بر درک هستی از عقل، و خواص از عشق بهره می‌برند؛ پس صرفاً کسانی می‌توانند هم خواص و هم عوام را به‌سوی سعادت هدایت نمایند که دارای قوه‌ی عقل و عشق به حد اعلاء باشند. از این منظر در غیاب انبیا حکومت در اختیار اولیای الهی است. بدین‌ترتیب حکومت پادشاهی الهی، بخش جداناشدنی از عرفان اجتماعی محسوب می‌شود. پادشاه الهی نجم‌الدین باید متصف به صفات اخلاقی-سیاسی ایجابی و سلبی باشد که اساسی‌ترین آن‌ها عدالت است که شامل: راستی، انصاف، احسان، صبر، مدارا، مشورت‌پذیری، فسادستیزی، مصلحت‌اندیشی و اعتدال (ویژگی‌های ایجابی) و دوری از هوای نفس، عجب، تکبر، فساد، کفر، فحشا، منکر، بغی، حرص، دنیاطلبی، مالدوستی، بخل، خشم و سستی، و افراط و تفریط (ویژگی‌های سلبی) می‌شود.

ايران در دو دهة اخير شاهد پيدايش و فعاليت برخي جريان‌هاي شبه‌ديني و معنويت‌گرا بوده كه در كانون توجه جامعه‌شناسان، فيلسوفان دين، روان‌شناسان دين، دين‌پژوهان و معنويت‌پژوهان قرار گرفته‌اند. جريان معروف به «عرفان كيهاني» يا «حلقه» يكي از آنهاست. اين جريان پايه‌هاي نظري و عملي خود را بر «شبكه شعور كيهاني»، بنا كرده است. عرفان كيهاني، اگرچه با نگاهي دقيق و ژرف، چيزي جز بافته‌هايي ناموزون، معيوب و التقاطي از آراء مكاتب مختلف نيست، اما كوشيده‌ است تا با وام‌گيري از ادبيات زيست‌بوم اسلامي و ايراني، خود را به عنوان مكتبي منسجم معرفتي جلوه دهد. مهم‌ترين روش رهبر و گردانندگان اين جريان براي رسيدن به چنين هدفي، تطبيق آموزه‌هاي خود با گزاره‌هاي تثبيت‌شدة‌ اسلامي است. براي نمونه، رهبر اين جريان در جاي جاي آثار خود، شبكه شعور مدعايي خود را با رحمانيت الهي منطبق دانسته است. اين پژوهش به دنبال اين است تا با بررسي و مقايسه شبكة شعورِ كيهاني جريان حلقه، با رحمانيتِ الهي اسلامي به عنوان يك مورد پژوهي مشخص، ميزان تطابق‌پذيري مدعيات اين پديده با آموزه‌هاي اسلامي را راستي‌آزمايي كند. يافته‌ها حاكي از اين است كه تصوير ارائه‌شده از شبكة شعور كيهاني در منابع حلقه با رحمانيت الهي منابع اسلامي همخوان نيست و حاكي از نافرجامي اين جريان براي برقراري اين‌هماني ميان ادعاهاي خود با منابع اسلامي است.

مسئله اين مقاله، نقد و بررسى مبانى نظرى و عملى عرفان كيهانى و ريشه يابى معرفتى مباحث آن است. روش بحث نيز به شكل توصيفى ـ تحليلى و با رويكرد انتقادى است. از اين رو، ابتدا به طرح مبانى نظرى و عملى پرداخته، سپس به ارزيابى و واكاوى تأثرات و اقتباس هاى معرفتى اين فرقه از اديان و مكاتب نظر شده است. در پايان نيز يافته ها حاكى از آن است كه در ريشه يابى مبانى نظرى، تفكر رواقيان متقدم در باب طبيعت و ديدگاه هاى ايدئال گرايانه در فيزيك نوين مورد بازخوانى قرار گرفته است و در مباحث عرفان عملى اين فرقه نيز، سر خط مباحث به ريكى ژاپن و مطالب كتاب مقدس مى رسد. همچنين، اين مباحث كوششى در واكنش به مبانى تجربه گرايانه و پزشكى مدرن است. بدين سان، خلط مباحث فيزيك و عرفان، تغذيه ناقص و سطحى از منابع دينى و مكاتب فلسفى از مهم ترين اشكالات مباحث اين فرقه است.